Mısır Döneminde Sanat
Akrep Zekhen ile İki Taçlı Narmer
Coğrafyasına göre biri “Delta” ve diğeri “Vadi” olarak tanımlanan aşağı ve yukarı Mısır, tarih öncesi çağların sonuna doğru, sınırları belirlenmemiş bu yeşil alanlarda kaynaşma süreci içine girmişlerdi. Arkeolojik buluntulara göre Yukarı Mısır’ın dağınık Sepatları merkezi bir yönetim altında birleşme girişimlerinin simgesi akrep olması nedeniyle “Akrep Kral” olarak bilinen Zekhan tarafından başlatıldığı sanılmaktadır. Onun bu çabasını bıraktığı yerden devam ettiren ve sınırları Delta bataklıklarına doğru genişleten diğer kral ise Narmer’dir. Her iki kral da Mısır’ın birliğini kurmakla ünlenen efsanevi Menes’in öncülüğünü yapmışlardır. Bunlardan özellikle Narmer’in Kekhen’deki (Hierakonpolis) mezarında bulunan kayan taştan yapılmış bir adak paletinde, Mısır’ın birleşmesi yönünde yaptığı girişimlere ait tasvirler ve başında her iki ülkenin simgeleri bulunan tacı taşıdığı görülmektedir. İlk birleşik taç Aşağı Mısır’a ait (Deshret) ile Yukari Mısır’a ait (Hedjet) içiçe geçirilerek bütünleştirilmiş, böylelikle iki Mısır çok anlamlı bir şekilde birleştirilmistir.
Yukarı Mısır Dönemi Sanatı
Burada günümüzden yaklaşık 6500 yıl öncelerine ait 3 kültürel tarih süreci ve bölge belirlenmiştir.
Badanan (MÖ 4500- 4000) Döneminde Sanat
Mısır döneminden savaş silahları (British Museum):
Yukarı Mısır’ın Nil Bölgesinde El-Hammamiya, El-Matmar, El-Mostagedda, Erment, Hierakonpolis, Hammamat vadisinde ve El-Badari de Badarian olarak tanımlanan kültür süreci bulunuyordu. Bu bölgedeki ilkel yerleşimlerde hayvan derisinden yapılmış çadırlarda oturan, post ve hayvan derisinden yapılmış giysileri kullanan, avcılıkla geçinen “Semisedentary” insan toplulukları yaşamaktaydı. Nil’in doğu yakasında El-Matmar ve El-Etmantieh arasındaki çöl kıyısında, bu döneme ait mezarlarda, bu dönem kültürünü tanımlamamıza yardım eden silahlar, aletler, taş ve fildişi objeler, hanedanlar öncesi dönemde üretilenlerin öncü örnekleri olan kaliteli çanak çömlek buluntuları ortaya çıkarılmıştır.
Naqada I (Amratian) (MÖ 4000-3500) Döneminde Sanat
Bu süreçte, Abydos ve Hierakompolis’de penceresiz oval kulübelerde yasayan daha gelişmiş topluluk örnekleri ortaya çıkıyor. Metalin az kullanıldığı Naqada kültür eserlerinden başlıca elde edilenler; üzerlerinde tören, hayvan tasvirleri bulunan fildişi çakmaktaşı ve bazalt taşından üretilmiş eşyalar, elle şekillendirilmiş çanak çömleklerdi.
Naqada I döneminden iki örnek:
Naqada II (Garzean) Döneminde Sanat
Bu dönemin en önemli özelliği, Yukarı Mısır in giderek gelişmesi ile kuzey Deltadan günümüzdeki Nubye bölgesine yapılan göçler ve Abydos’un güneyinde oluşan yoğun yerleşimlerdir. İki bölge halkının kaynaşmaya başladığı bu dönemde ticaret ve el sanatları gelişti. Bakır, altın ve gümüş madenleri kullanılmaya başlandı: Düz damlı dört köşe kerpiç evlerin yanısıra Hierakonpolis’de bir tapınak inşa edildi. Duvar kabartmaları, boyalı plasterler yapıldı. Gemi ve hayvan tasvirli çanak çömleklerin oldukça çok üretildiği Naqada II kültürü süresinde, Nil kıyılarında üretim faaliyetleri yoğunlaştı. Erken dönemlerdeki bu gelişmeler daha sonraki yüksek uygarlığın habercisiydi.
Mısır dönemine ait hayvan figürlü vazo (Brooklyn Sanat Müzesi – New York):
Eski Krallık (MÖ 2900-2270) Döneminde Sanat
Eski Mısır kaynaklan ülkeyi birleştiren ilk kral olarak Menes’i kabul eder. Bu Kral la birlikte, Mısır tarihi ve Hanedanlar döneminin başladığı kabul edilir. 3000 yıl gibi çok uzun olan bu sürenin ve artarda gelen yaklaşık 31 hanedanın kolay kavranabilmesi için, Mısır tarihi “eski “orta” “yeni” olmak üzere üç ana, bunlarda kendi içinde ara bolümler ayrılmışlardır. Palermo taşı, hanedanlar öncesi dönemde 120 kadar kral ismi verir. Mısır birliğinin sağlandığı ve 5 hanedanın hüküm sürdüğü bu erken doneme ait siyasi belgeler yeterli olmadığı için çok büyük belirsizlik vardı. Bu dönem bazı hanedan çekişmelerine rağmen kuzey ve güneyin birleştirilmesi; firavun denen hükümdarların, monarşik yönetimlerin başlaması; ilk yasaların, yazının, takvimin, din, kültür, sanat biçimlerinin temelini oluşturan yüksek düzeydeki Mısır uygarlığın doğuşudur. Menes’in kurduğu I. ve II. hanedan döneminde, önceleri Abydos yakınlarında olduğu sanılan Tinis kenti yönetim merkeziydi ama daha sonra iki ülkenin tam sınırında bulunan Memphis kenti önem kazandı. III. hanedanın 2.firavunu Zoser, Sakkara’da basamaklı ilk taş piramit grubunu yaptırdı. Bu kompleksin ünlü mimarı; Mısır Tarihinin ünlü devlet adamı, aynı zamanda hekim, şair, din adamı ve baş vezir olan Imhoteptir. IV. hanedanın kurucusu Snofru’dur ki kendisi için Dashur’da iki piramit ve ölüler kompleksi yaptırmıştır. Daha Sonra gelen firavunlar Mısır’ın büyük Giza Piramitlerini yaptıran Keops, Kefren, Mikerinos’dur. Keops, Mısır tarihi boyunca Güneş Tanrısı Ra ile özdeşleştirilmiş, yasayan bir tanrı olarak algılanmıştır. Kefren ise kendi piramidinin yanına koruyucu Sfenks’i yaptırmıştır.
Giza Piramitleri, Mısır:
Eski Krallık dönemi Firavunları, Sina yarımadası ve Nubian’in güney kesiminde güvenli tampon bölgeler ve kendi denetimlerinde ticaret yolları yaptırdılar. Mısır gemileri Kızıldeniz, Somali ve Doğu Akdeniz adalarına ticari seferlerde bulundular. Lübnan’dan Sedir çamı, Afrika’dan fildişi ve değerli taşlar ile Sina’dan bakır cevheri getiriliyordu.
5. hanedanın son firavunu Unas’tan sonra firavunların denetiminin azalması nedeniyle bölgelerin merkezden kopma eğilimleri baş gösterdi.
1.Ara Dönem (MÖ 2270-2100) Sanatı
Bu dönem 4 hanedandan oluşmaktadır. Eski Krallık döneminde sağlanan birlik, ara dönemin başlangıcında ortaya çıkan siyasi ve yönetimsel olumsuzluklarla beraber dağılmaya başladı. Otoritesi zayıflayan, önceleri direndilerse de zamanla yüksek bürokratlar, saray çevresi ve Sepat beyleri kendilerine armağan ve tımar olarak verilen geniş arazi ve görevleri, babadan oğula geçen büyük malikânelere ve makamlara dönüştürdüler. Bu ise giderek merkezden kopma, sorumsuz ve başına buyruk girişimlere neden oldu. Adaletli kamu yönetimi, yerini baskıcı ve çıkarcı feodallere bıraktı. Ardından gelen kuraklık, kıtlık, yoksulluk, baskıcı ve anarşi ile birlikte feodallerin toprak kavgalarını önleyemeyen merkezi yönetim parçalandı ve Eski Krallık çöktü.
Orta Krallık dönemine kadar suren bu olumsuzluklar, özellikle Yukarı Mısır’ın giderek kötüleşen durumuna rağmen, firavunlar geleneksel güçlerini ve otoritelerini devam ettirebildiler. Büyük boyutlu olmasa da piramitlerin, mezar ve tapınakların yapımı sürdü. Ülke dış güçlere karşı korundu. Ticaret ve dış ilişkiler devam ettirildi.
Orta ve Yeni Krallık Dönemi Sanatı
Ara Dönem (MÖ 2100-1700)
Teb Kökenli, Antefin (X.Hanedan) yeniden Mısır’da birliği sağladı. Ondan sonra II. Mnetuhotpe, öncelikle dağınık orduları bir bakanlık ve tek askeri şef altında birleştirerek ülkenin özlemini duyduğu barışı ve huzur ortamını sağladı. XI. Hanedan ın son firavunu V.Mentuhotpe ‘in olumu veya çıkan iç karışıklıklar sırasında darbeyle yönetime el koyan vezir I.Amenemhet XII. hanedanı kurdu.50 yaşında iktidarı ile alan Kral I.Amenhotep ülke güvenliğine ve kalkınmasına çok önem verdi. Karada ve denizde askeri seferler düzenledi. Dış saldırılara karşı “Prens Duvarları” olarak ünlenen kale dizilerini inşa ettirdi. Devlet adamları ve Krallar için hazırlattığı yönetim kuralları (Amenemhet and Instructions) bu konuda dünyadaki ilk yazılı belgedir. O ve ondan sonra gelen firavunlar Giza’nın güneyinde (Listht) denen siyasi ve askeri yeni bir merkez kurarak ülkeyi buradan yönettiler.
II. Ara Dönem (Hiksoslar) (MÖ 1700-1555)
XII. Hanedan ın karanlık bir biçimde ortadan kalkmasıyla, ülke ikinci defa bir ara dönem ve bölünme sürecine girer. XIII. Hanedanın ilk Firavunu Wegaf ve ardılları Yukarı Mısır’da Teb bölgesinde, XIV. Hanedan ın güçsüz firavunları Aşağı Mısır’da hüküm sürmekteydiler. Ancak kendilerini bekleyen acımasız Asya kökenli Hiksos ayaklanma ve istilasına karşı çaresiz kaldılar.
“Hikau” , “Khoswet” , “Amu” , “Seteyu” gibi adlarla anılan Hiksoslar atlı savaş arabaları, ağır düz bronz kılıçları ile Aşağı Mısır’i ele geçirdiler. Ve deltanın doğusunda oluşturdukları Avaris kentinde XV. Hanedanı kurdular. Hiksoslar 150 yıl Mısır’da egemen oldular ve zamanla Mısır kültüründen etkilendiler. İlk kez böyle bir işgali yaşayan Mısır halkı arasında giderek ulusal duygular ve bağımsızlık eğilimleri ortaya çıktı. Hiksoslardan kurtulmak için Teb’li firavun II. Sekenenre-tao’nun Hiksos kralı Apophis’e karşı başlattığı savaşı, oğlu Kamose devam ettirdi. Onun ölümünden sonra kardeşi I.Ahmose, Hiksosları ülkesinden çıkartarak Filistin’e oradan da Suriye’ye kadar sürdü.
Güçlü Kadın Firavun Hatçepsut, Cengâver III. Tutmosis, Güneşin Hizmetkârı Akhenaton ve Eşi Nefertiti, Tahtı Mezar olan Tutankamon, güneşin donattığı büyük Firavun
II. Ramses gibi hükümdarların ve eski mısır tarihinin en parlak ve ilginç dönemidir.
Mısır sanatından bir örnek, Mezar – Nubyan:
Yeni Krallık (MÖ 1555-1090)
I.Ahmose ülkeyi Hiksos işgalinden kurtaran ve XIII. Haneda’nı kurarak yeni bir dönem başlatan firavun oldu. Yaklaşık 500 yıl boyunca 3 hanedanın hüküm sürdüğü bu uzun dönem “yeniden kuruluş” “Amama” ve “Ramsesler” olmak üzere üç süreçten oluşur.
Yeni Krallık dönemindeki monarşi ülkede birliği sağlamış, Akdeniz’de, Ön Asya’da, Afrika’da güvenlik ve egemenlik alanları genişletilmiş, yeni ekonomik kaynaklara sahip olmuş, tarihindeki en varlıklı, en üretken ve en güçlü konumuna gelmiştir. I.Ahmose’nin rehabilitasyon ve yeniden yapılandırma süreci ardından gelen I.Amenhotep ve özellikle
I.Tutmosis, işgalinden alınan derslerle Ön Asya’da Filistin’i, Afrika’da Nubian ve Sudan’i birer eyalet olarak Mısır’in egemenlik alanı içine aldılar. I.Tutmosis öldüğünde, iki ayrı eşinden biri kız diğeri erkek çocuğu birbirleri ile evlendiler. II.Tutmosis Tahta çıktı ama karısı onun yerini aldı. Mısır’ın ikinci kadın firavunu olan Hatçepsut, 60 yaşında öldüğünde
III.Tutmosis uzun süre sabırsızlıkla beklediği yönetimi eline aldı. Mısır tarihinin en savaşçı Firavunu oldu. Kadeş’e ardı ardına seferler düzenledi.
Daha sonraki Firavun II.Amenhotep babasının oluşturduğu imparatorluk politikasını sürdürmüştür. Gize’deki büyük Sfenks’i kumlardan temizletmiş ve ayaklarının arasına kitabesini koydurtmuştur. Hattiler ve Mitanniler ile iyi geçinmiş barışçıl bir politika izlemiştir. XVIII. Hanedanın bütün firavunlarının yatırımlarını Teb kenti ve tanrı Amon inancı yönünde yapmaları ve bu olağanüstü büyüme ve güçlenme karşısında, diğer tanrı inançları ve kentler ile bunlara bağlı rahip ve halk topluluklarını giderek Teb ve Amon inancı hegemonyasına girmekte veya buna zorlanmaktaydı. Bu Hanedanın 9.firavunu IV. Amenhotep bu duruma farklı bir yaklaşım gösterdi ve çok tanrılı dinlere karşı tek Güneş’e (Aten) taptı. Teb’i terk ederek merkezi çölde kurduğu ve adına “Güneşin ufku” anlamına gelen “Akhet-Aten” dediği yere nakletti. Kendiside “Aten’in hizmetinde” anlamı olan Akheneton adını aldı. Mitanni kralının karısı ile evlendi. Güzelliği ve zarafetinden dolayı karısına da Nefertiti adı verildi. Ama tek tanrılı din anlayışı Mısır tarihinde pek uzun sürmedi. Firavunun ölmesi ile Amon Rahipleri baskı ile çok tanrılı dine geri döndürdüler halkı. Mısır’da Aten ve Akhenaton adları silindi. Akhenaton’un ardından Smenkhare ve Tutankamon başa geçtiler. Tutankamon’un çok küçük yaşta ölmesi yüzünden onun komutanı olan Horemheb yönetimi ele aldı. Kendisinin de varis bırakmadan ölmesi sonucunda ordularının ünlü komutanı olan I.Ramses 19.hanedanın ilk firavunu oldu. Ardından gelen oğlu I.Seti dönemi boyunca Asya’dan gelen saldırılarla savaştı.
Adı “Güneş Tanrısı Ra’nın Donattığı” anlamına gelen eski Mısır’ın en büyük ve en ünlü firavunu olan II.Ramses’in başa geçmesi ile Mısır 66 yıl sürecek olan parlak bir döneme girdi. Bu dönemde Hattiler’le savaşan Mısır, Kades önlerinde Hattiler’le Tarihin ilk yazılı antlaşması olan “Kades Antlaşmasını” imzaladılar.
Asya sorununu çözen ve ülkesinde güçlü bir yönetim kuran II. Ramses mimariye de çok önem verdi. Kendisi için Abu-Simbel’de iki büyük tapınak, Pelusiac’da Pi-ramses adını verdiği yönetim şehrini ve Teb’de Ramesseum olarak bilinen içinde astronomi odasında bulunan anıtsal kompleksi yaptırdı.
II. Ramses’den sonra zayıflayan Mısır Asya’dan gelen istilacılarla uzun süre savaştı. 124 yılda 11 Ramses daha firavun olarak Mısır’ı yönetti. Yeni Krallık döneminin sonlarına doğru III. Ramses’in sistemi ayakta tutan gayretlerine karşın ondan sonraki XX. Hanedan yıkım ve felaketin habercisi olmuştur. Mısır’ın 2000 yılda oluşturduğu köklü yapısı ve geleneklerine bağlılığı nedeniyle, Bu yıkım ışığının sönmesi için yinede 1000 yıl kadar çok uzun bir zaman geçecektir.
Mısır sanatından bir örnek. Akhenaton, Nefretiti ve Tut:
Geç Dönem (MÖ 712-670) Sanatı
Mısır’ın eski merkezi gücünü yitirmesiyle içerden ve dışardan kısa aralıklarla ortaya çıkan yerli ve yabancı güçler Mısır yönetimine el koyabilmekteydi. Mısır halkı ve ekonomisi büyük sıkıntıya düşmüştü. XXV. Hanedanı kuran Schabaka, Mısır geleneklerine bağlı olarak yönetimi yeniden düzenledi. Kent ve tapınaklarda onarımlar ve yeni eklentiler yaptırdı. Barış ve huzur geri geliyor gibiydi. Oğlu Schabataka ve sonraki Firavun Tharka da bu geliştirmeleri sürdürdülerse de bu defa da Asur tehlikesi kapılarını çaldı.
Hellenler ve Yıkılış Döneminde Sanat
Pers istilasından sonra Mısır’a gelen Büyük İskender bir fatih, bir kurtarıcı gibi karşılandı. Genç Kral, çöl ortasındaki Siva vadisinde bulunan Amon rahipleri ve kâhinlerini ziyaret ederek tapınakta kutsal Apis boğası için kurban kestirdi. Amon inancına olan bu saygısı rahipleri çok etkiledi ve onu “Amon’un Oğlu” olarak bir tanrı gibi kutsadılar.
İskender’in beklenmedik ölümünden sonra Mısır toprakları onun generallerinden Ptolemaios’ lara kaldı. Mısır ve Helen geleneklerinin bir sentezi olan yeni bir kültür anlayışı ile Akdeniz ekonomi dünyası ile yakın bir ilişkiye girildi. Bu amaçla başkent Memphis’den İskenderiye’ye taşındı. Zira bu hanedanın egemenliği sömürgeciliğe dayanmaktaydı. Geleneksel Mısır merkeziyetçiliği ile ülkeyi yöneten ve denetleyen Ptolemaioslar’ın Mısır’a getirdiği en büyük yenilik İskenderiye’yi bir ticaret limanı olarak geliştirmeleriydi. Bu hanedanın firavunları güneyde Yukarı Mısır boyunca uzanan vadi çevresinde geleneksel Mısır mimari tarzında çok güzel tapınaklarda inşa ettirdiler. Bunlardan bazıları bugün bile ayakta kalmayı başarabilmiştir. Son kraliçe VII.Kleopatra ile Mısır’da hanedanlar dönemi son bulmuştur.
Lütfen yorum bırakın.