Soğan Yetiştiriciliği

Tanımı ve Önemi

Vatanı ve Yayılışı

Soğanın anavatanı Batı Asya’dır. Memleketimizde de soğan geniş ölçüde yetiştirilmektedir. İnsanlar tarafından tüketiminin eski Mısırlılar zamanına kadar uzandığı tarihi eserlerden anlaşılmaktadır.

Soğan:

Soğan Amaryllidaceae familyası, Allium L. Türü içinde incelenmektedir. Allium cepa’nin 3 önemli varyetesi bulunur.

Allium cepa var. Cepa: Dünyada en çok yayılmış ve halen mutfaklarımızda kullandığımız soğandır.

Allium cepa var. Viciporum: Soğuklara dayanıklı çok senelik bir bitkidir.

Allium cepa var. Aggegatum: Patates soğanıdır.

Ekonomik Önemi

Kullanımı sahası oldukça fazladır. İç pazarın ihtiyacı karşılandığı gibi ihracatta da önemli bir yer tutmaktadır. Ülkemizde 105.000 ha alanda 2.100.000 ton kuru soğan üretilmektedir. Ayrıca 235.000 ton da taze soğan üretimi vardır.

100 g taze kuru soğanda; 1,4 g protein, 0,2g yağ, 88,1 g su, 8,9 g karbonhidrat ve 0,8 g selüloz bulunmaktadır. Kalori değeri 46’dır. Soğanda A,B1,B2 ve C vitaminleri de vardır.

Botanik Özellikleri

Kök
Soğanda kökler müstakildir yani her kök gövdeye ayrı ayrı bağlanmıştır; ancak kökler yaşlandığı zaman bazen çatallaşarak saçak kök görünümü kazanır. Soğan oldukça yüzlek köklüdür. Köklerin yaklaşık %75 i toprağın 20-25 cm derinliğinde gelişir. Kökler dar bir açı ile toprağa girdiğinden soğanı sık yetiştirmek mümkün olmaktadır. Kökler ince, uzun ve beyaz renklidir.

Soğanda kök oluşumu:

Gövde
Kök ile yaprağın birleştiği kısımda soğanın gövdesi oluşur. Dışarıdan görmek mümkün değildir; ancak kökler kesilir ve yapraklar kopartılırsa ortaya çıkar. Yassı ortası kalın bir düğmeye benzemektedir.

1-4 mm kalınlık, 6-12 mm çapta konik bir görünümü vardır. Üzerinde bazen bir, çoğu kez birkaç sürgün ucu bulunur. Soğanın halk arasında gövde denen kısmını, etli yaprak kınları oluşturur. Toprak dışındaki kın gövdenin boyu türlere ve varyetelere göre değişir. Yaklaşık 10-50 cm boy alır. Kın gövde yuvarlak kesitlidir.

Soğanda gövde oluşumu:

Yaprak ve Baş
Kuvvetli gelişen organlardır. Yapraklar gövdeden ilk meydana geldikleri dönemde birbiri içine girmiş bir kın şeklinde gelişir. Önce dıştaki yapraklar sonra içteki yapraklar meydana gelir. Yapraklar etli, birbiri içinden çıkan, boru görünümünde, içi boş yapıdadır. Yaprak genellikle yeşil renktedir. Çeşide ve çevre şartlarına bağlı olarak 20-60 cm kadar boy alabilir.

Soğanda yaprak:

Yaprak rengi gri renkten başlayarak koyu yeşile kadar değişen bir renklilik gösterir. Soğan yaprağının rengi içindeki mum tabakası ince olan çeşitlerde yaprak rengi daha koyu yeşildir. Mum tabakası kalınlaştıkça renk griye döner.

Yapraklar tam büyüklüğünü aldıktan sonra, gövdenin üstünde depo yaprakları halinde besin maddesi depolar. Bu dönemde her yaprağın taban kısmı gelişerek soğan yumrusunu oluşturur.

Dış kısımdaki depo yaprakları soğanı koruyacak şekilde gelişir. Bu yapraklar, parlak ve sert bir yapı kazanır. Güneşli ortamlarda gelişen ve hasattan sonra uzun süre kurumaya bırakılan soğanlarda bu koruma yaprağı sayısı daha fazla olur. Koruma yaprağı sayısı fazla olan çeşitler depolarda daha uzun süre muhafaza edilebilir. Yazlık soğan türlerinde koruma yaprağı sayısı azdır.

Çeşitlere göre soğan başları çok değişik formlar gösterir. Soğanların armut, yuvarlak, basık yuvarlak, çok basık yassı yuvarlak, uzunca yuvarlak, silindirik, konik ve topaç formları vardır. Ayrıca, başların kabukları kahverengi, sarı, yeşil, mor ve kırmızı renklidir. İç kısım eti beyaz, yeşil, sarı ve kırmızıdır.

Soğanda baş:

Çiçek
Soğanlar iki veya üç sene sonunda çiçek açar. Tohumdan yetiştirilip baş veren soğanlar iki senede çiçeklenir. Küçük soğanlarla yani kıskalarla üretim yapıldığında ilk sene tohumdan kıska, ikinci sene kıskadan soğan, üçüncü sene soğandan çiçek oluşur. Soğan yumrusu yeterli iriliğe geldiğinde yaprakların ortasından diğer yapraklardan daha etli ve dayanıklı yapılı yumrudan itibaren genişleyerek karın yapan çiçeklerin bulunduğu üst kısımda tekrar incelen 40 – 100 cm uzunluğunda bir çiçek sapı meydana gelir. Çiçek sapı, çıplak olup üzerinde yaprak bulunmaz. Çiçek sapı üzerinde oluşan çiçek tablasının üzeri başlangıçta bir zarla kaplıdır. Daha sonra bu zar yarılarak her biri 2-3 cm uzunluğunda bir çiçek sapı üzerinde bulunan çiçekler çıkar. 8-10 cm çapında top gibi görünen bu çiçeklerden tohumlar meydana gelir. Soğan çiçekleri büyük bir çoğunlukla erselik karakterde olmakla beraber geniş oranda yabancı döllenme hâkimdir. Bu bakımdan ıslah çalışmaları ile tohum üretimi ve saf çeşitle yapılacak yetiştirmelerde izolasyona (Yabancı tozlanmadan korunma yöntemi) gerekli önem verilmelidir. Bunun yanında, bazı kültür formları arasında polen tozları (erkek tozları) kısır olanlar da mevcut olduğundan, bunlardan tohum alma gerektiğinde araya tozlayıcı baba çeşitlerin konulması gerekmektedir.

Soğan çiçeği:

Tohum
Dişi organ 2-6 arasında tohum meydana getirir. Tohumların renkleri parlak siyahtır. Üstü kırışıktır.1 g’da 200-275 adet tohum bulunur. Bin tane ağırlığı 2,7- 4 g arasında değişir. Tohumlar çimlenme güçlerini 2-3 yıl muhafaza eder. Tohumlar tarlaya ekildikten sonra 4-6 hafta bozulmadan kalabilir.

Soğan tohumu:

Ekolojik İstekleri

İklim İstekleri

Işıklanma süresi ve sıcaklık, soğan yetiştirmeyi kısıtlayan aynı derecede önemli iki faktördür. Baş soğan elde edebilmek için soğanın isteği olan minimum sıcaklık ve gün uzunluğunun olması gerekmektedir. Gün uzunluğuna, baş bağlama için ihtiyaç duyar. Bitkinin erken gelişme devresinde serin havaya gerek vardır. Fakat baş bağlama ve başın büyümesi için sıcaklığın fazla olması şarttır. Erken gelişme döneminde ortalama 12,8 C, baş bağlamaya başladığı zaman 18-21 C, başın olgunlaşması için 24-27C optimum sıcaklık ister. Soğan bitkisi -8C ve hatta –10 C sıcaklıklara dayanır.

Tohumun çimlenmesi için minimum toprak sıcaklığı 0 C’dir. Optimum çıkış 20-25 C’de olmaktadır.

Toprak İstekleri

Soğan, besin değeri yeterli, hafif karakterli topraklardan başlayarak, tınlı ve pek ağır olmamak koşuluyla hafif killi topraklarda da yetiştirilebilir. Doğal olarak gevşek yapılı, yeterince su tutabilen, kök sisteminin yayıldığı alan derin, humuslu ve kolayca işlenebilen tınlı, verimli topraklar soğan için tercih edilir.

Soğanlar yüksek asiditeye karşı oldukça duyarlıdır. pH 6,0-6,5 arasında olmalıdır.

Önemli Çeşitleri

Soğanlar baş özelliklerine göre 2 gruba ayrılır. Bunlar:

Yazlık Soğanlar	Kışlık Soğanlar
Kalın etlidir.	Sıkı başlıdır.
Suludur.	Suyu azdır.
Açık renklidir.	Koyu renklidir.
Uzun şekillidir.	Basık şekillidir.
Kaba ve gevşektir.	Tadı acıdır.
Tadı tatlıdır.	Bekletmeye dayanıklıdır.
Bekletmeye dayanıksızdır.

Yazlık soğanlar:

Kışlık soğanlar:

Üretimi

Soğan; tohum, fide, kıska (arpacık) ve tepe soğanı ile olmak üzere 4 şekilde yetiştirilebilir:

Tohum ile Üretim

Soğan tohumuna bazı yörelerde karaca adı verilir. Tohumla soğan üretilmesi, maliyeti ucuzlatan bir yoldur. Birçok soğan çeşidinde tohumun o yıl ekilmesi ile baş bağlama meydana gelir. Bu çeşitler ancak tohumla üretilir. Büyük alanlardaki üretimde kullanılan bir üretim şeklidir.

Tohumla üretim için tarlanın çok iyi hazırlanması gerekir. Tarla sonbaharda 15-20 cm derinlikte işlenir. İlkbaharda mart veya nisan aylarında toprak tava gelir gelmez yüzlek işlenir. Toprak kültivatör, tırmık ile iyi parçalanır ve silindirlenerek hafifçe bastırılır. Sonra tohumlar ekilir. Soğan tohumunu mibzerle ekmek mümkündür. Mibzerin olmadığı durumlarda serpme ekilir. Elle serpme ekmede veya çıplak soğan tohumlarının mibzerle ekiminde dönüme 1-2 kg gibi oldukça fazla tohum kullanılır. Halbuki soğan tohumları
kaplanıp ekilirse dönüme 0,3-0,5 kg tohum atılır. Böyle tohumlardan oluşan baş çapı ve kalitesi yüksek olur. Ayrıca seyreltme yapılmaya gerek kalmaz. Tohumlar topraktaki nemden faydalanarak çimlenir. Tohumlar 2-3 cm derine atılır. Soğanlarda 25-30 cm sıra arası 8-12 cm sıra üzeri mesafe bırakılır. Çimlenme süresi hava şartlarına bağlı olarak 3-4 hafta sürebilir.

Mibzerle sıraya ekim tekniği:

Fide ile Üretim

Yeşil soğan ve yemeklik taze baş soğan üretiminde kullanılan bir yöntemdir. Soğanın fide ile üretiminde tohumlar, sıra arası 5-10 cm sıra üzeri 0,5-1 cm olarak soğuk yastıklara ekilir. Soğuk bölgelerde ekim sıcak yastıklara yapılır. Üzerleri camlı çerçeve ile örtülür.

Fide dikimi:

Fideler, kurşun kalem kalınlığına geldiklerinde tavalardan kökleri ile sökülerek tarlaya dikilir. Dikim aralığı 5 x 25 veya 5 x 30 cm’ dir. Bu yöntem genellikle küçük çaplı yetiştiriciliklerde kullanılır. Ekonomik bir yöntem değildir.

Fide dikili alan:

Kıska ( Arpacık ) ile Üretim

Bazı çeşitlerin tohumları ekildiğinde ne kadar özen gösterilirse gösterilsin o yıl büyük baş meydana gelmez. En fazla 1-2 cm çapında küçük soğanlar oluşur. Bu soğanlara kıska veya arpacık denir. Arpacıklar ikinci yıl dikilerek baş soğan elde edilir. Geniş alanlardaki üretimde ekonomik olmayan bir yöntemdir.

Arpacıkların elde edilmesi için 120-150 cm genişliğinde, boyu 20-25 m olabilen tahtalar hazırlanır. Bu tahtalar üzerine serpme veya sıraya tohum ekilir. m2 ye 5-7g tohum atılır. Tohum ekim zamanı bölgelere göre şubattan başlar, mart, nisana kadar devam eder. Tohumlar 1-1,5 cm derine atılır, üstleri bastırılır. Arpacıklar 4-6 ay içinde istenen büyüklüğü alır. Arpacıklar topraktan çıkarıldıktan sonra 5-10 gün toprak üstünde bırakılır. Güneşte kurutulur. Sonra çuvallara doldurulup kışı geçirmek üzere nemi ve sıcaklığı az olan depolarda saklanır.

Dikim zamanı bölgelere bağlı olarak şubat ve mayıs arasıdır. Kıskalar kışın saklanırken iyi koşullar yaratılmamış ise ve dikimde büyük çaplı kıskalar kullanılmışsa bazı bitkiler çiçeğe kalkar. Bazen çiçeğe kalkan bitki sayısı %80’i geçer. Çiçeklenmeyen bitkiler baş yapar. Sıra arası 20–30 ve sıra üzeri 5 cm olacak şekilde tarlaya dikilir. Dekara 25-50 kg arasında arpacık hesaplanır. Dikim tek sıra, çift sıra ve çok sıralı yapılır.

Arpacık ve baş soğan:

Tepe Soğanı ile Üretim

Bu üretim şekli sadece bilimsel araştırmalarda ve bazı soğan türlerinde kullanılır. Yetiştiricilikte önemi yoktur. Bazı türlerde çiçek demetinin uç kısmında çiçekler yerine küçük soğancıklar meydana gelir. Bu soğancıklar kullanılarak üretim yapılır. Vegetatif bir üretim şeklidir.

Tepe soğanı:

---