Şevk’efza Makamı | Acem Aşiran Perdesinde Karar Veren Mürekkeb (Bileşik) Makamlar

Durağı: Acem Aşiran perdesidir.

Seyri: İnicidir.

Dizisi: Çargah perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisine yerinde Acem Aşiran dizisinin (Acem Aşiran’da Çargah dizisi) ve yine Acem Aşiran perdesinde Nikriz beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.

Not: Bazı Şevk’efza makamındaki eserlerin sonunda Acem Aşiran perdesindeki Nikriz beşlisi yoktur. Bunlar Çargah perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisinden sonra, yerindeki Acem Aşiran dizisine geçip, bu dizi ile karar verirler. Diğer bazı Şevk’efza eserlerde ise yerindeki Acem Aşiran dizisinin tamamı kullanılmayıp, doğrudan Acem Aşiran perdesindeki Nikriz beşlisine geçilmiş ve bu beşli ile karar verilmiştir. Görülüyor ki, Şevk’efza makamı birkaç şekilde kullanılmıştır. Bunların hepsi Şevk’efza’dır.

Şevk’efza Makamı Dizisi:

Not: Şevk’efza makamında da Hicaz ve Şehnaz perdeleri Saba makamındaki gibi ve aynı sebeplerle biraz dik basılmalıdır. (bk. Saba makamı).

Şevkefza makamının esas yapısı, yukarıdaki şekilde olmakla birlikte, elimizdeki klasik eserlerin incelenmesinden, makamın daha farklı şekillerde de kullanıldığı ortaya çıkmaktadır. Bazı Şevk’efza eserlerde giriş seyrinde Gerdaniye perdesinde bir Uşşak dörtlüsü, Acem’de Rast beşlisi görülür. Bunun sebebi, Çargah’daki Zirgüle’li Hicaz dizisinin Hicaz ve Uzzal dizisi haline dönüşmesidir. Hicaz ailesinin birbirine geçki yapması tabiidir. Şevk’efza makamındaki bu geçki uzun sürmez; hemen tekrar Gerdaniye’de Hicaz dörtlüsüne dönülür.

Şevk’efza Makamı Dizisi:

Bazı Şevk’efza eserlerde ise güçlülük görevi, Gerdaniye perdesinden ziyade Acem perdesinde yüklenmiş; ikinci mertebe güçlü olarak da Çargah yerine Kürdi perdesi kullanılmış, dolayısıyle Gerdaniye ve Çargah asma karar durumunda kalmışlardır. Yine bazı eserlerde yerindeki Acem Aşiran dizisi hiç kullanılmadan, Acem Aşiran’daki Nikriz beşlisine geçilip karar verilmiştir. Gerek Acem perdesinin fazla önem kazanması ve gerekse yerindeki Acem Aşiran dizisinin kullanılmadan Nikriz beşlisine geçilip karar verilmesi, Şevk’efza makamının bir çeşidinde Acem Aşiran perdesi üzerine kurulmuş ve tiz taraftan birinci şekilde genişlemiş bir Nev’eser dizisinin de makama katıldığı gösteriyor. Özellikle şarkı formundaki bazı Şevk’efza eserler, sırf bu dizi ile bestelenmiştir. Bu da bir Reni Dil makamı dizisi demektir.

Şevk’efza Makamı Dizisi:

Yine bazı eserlerde makamda karara yakın bir takım değişiklikler olduğu görülüyor. Bilhassa, Kürdi perdesinin fazla önem kazanması, ikinci mertebe güçlü olarak kullanılması ve hatta Çargah perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisinin yedeni olması icap ed en Segah perdesi yerine Kürdi perdesinin kullanılması sonucu, Rast perdesindeki bir Uşşak dörtlüsü ve Acem Aşiran perdesinde bir Rast beşlisi meydana gelir ki, Acem perdesinin de birinci mertebe güçlü olarak kullanıldığı bu eserlerde tam karara yakın Acem Aşiran perdesinde bir Basit Suz’nak dizisinin de seyre katıldığı anlaşılır. Yerinde Acem Aşiran dizisi bu eserlerde yine ya hiç yoktur veya pek az gösterilmiştir. Fakat karara yakın bu değişiklikten sonra Acem Aşiran dizisiyle karar veren çeşit hariç, yine Acem Aşiran’daki Nikriz beşlisi gösterilip tam karar yapılır.

Şevk’efza Makamı Dizisi:

Şimdi , Şevk’efza makamının çeşitli şekillerdeki oluşumuna karışan dizileri bir arada inceleyelim:

Şevk’efza Makamı Dizisi:

Güçlüsü: Birinci mertebe güçlü Gerdaniye perdesidir. Seyre bu perde eksen olarak başlanır ve yine bu perdede Hicaz çeşnisi ile makamın yarım kararı yapılır. Hicaz çeşnisinin 1 tanini altında Nikriz çeşnisinin meydana geldiğini biliyoruz. Bazı bestekarlar Gerdaniye perdesinin 1 tanini altında, yani Acem perdesinde meydana gelen Nikriz çeşnisini çok kullanmışlar, hatta bu perdeyi güçlü olarak kabul edip yarım kararı Acem perdesinde Nikriz çeşnisi ile yapmışlardır. İkinci mertebe güçlü Çargah perdesidir. Bu perdede Zirgüle’li Hicaz çeşnisiyle asma karar yapılır. Fakat bazı bestekarlar Çargah perdesinin 1 tanini altında meydana gelen Kürdi perdesinde Nikriz çeşnisiyle de ikinci mertebe güçlü olarak kullanmışlardır.

Asma Karar Perdeleri: Güçlü Gerdaniye perdesindeki Hicaz çeşnili yarım karardan sonra bunun 1 tanini altında, yani Acem perdesinde Nikriz çeşnili ve Dik Hisar perdesinde de Hüzzam çeşnili asma kararlar yapılabilir. Çargah perdesindeki asma karar, Zirgüle’li Hicaz çeşnisiyle yapılır.Bu Zirgüle’li Hicaz çeşnisiyle yapılan asma karar için Segah perdesi yeden olarak kullanılır. Fakat bazen Çargah perdesindeki asma karar Zirgüle’li Hicaz çeşnisiyle olmayabilir. Bu perdedeki Zirgüle’li Hicaz çeşnisi yerine, Hicaz çeşnisi gelmiş olabilir. O zaman Segah perdesi yerine, Kürdi perdesi yeden olarak kullanılır. Çünkü Hicaz’ın yedeni tam seslidir. Kürdi perdesi de önemlidir. Bu perdede Nikriz çeşnisiyle asma karar yapılır.

Bunlardan başka yerindeki Acem Aşiran dizisine geçilince de Çargah perdesinde Çargah’lı, Dügah perdesinde Kürdi’li, Rast perdesinde Buselik’li, Acem Aşiran perdesinde Çargah’lı asma kararlar yapılır. Şevk’efza makamı, görüldüğü gibi, asma kararlar bakımından zengin ve güzel bir makamdır.

Donanımı: Si için koma bemolü, re için bakiye bemolü donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.

Perdelerin Klasik Türk Müziği’ndeki isimleri: Şevk-u Tarab makamının seslerinin aynıdır. Ancak Şevk’efza makamının karar kısmında yer alan Şevk’efza makamının karar kısmında yer alan Acem Aşiran perdesindeki Nikriz beşlisinin sesleri Acem Aşiran, Rast, Zirgüle, Segah ve Çargah’dır.

Yeden’i: 1.çizgideki mi Hüseyni Aşiran perdesidir.

Not: Genellikle Şevk’efza ve Şevk-u Tarab makamları dizilerinin ve seslerinin benzerliği sebebiyle, birbirine karıştırılmaktadır. Aralarındaki farkları inceleyelim:

I-Şevk’efza inici, Şevk-u Tarab inici-çıkıcıdır.

II-Şevk’efza makamının güçlüsü Gerdaniye veya Acem perdeleridir. Şevk-u Tarab makamının ise, her zaman Çargah perdesidir.

III-Şevk’efza makamı, Çargah perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisinin tiz bölgesinde çok dolaşır. Şevk-u Tarab makamı ise, bu kısımda gezinmeyip, daha ziyade Saba makamının dizisinde gezinir.

IV-İki makamın tek benzer tarafı, Şevk-u Tarab makamının Acem Aşiran dizisi ile karar vermesi ve bir çeşit Şevk’efza’nın da böyle karar etmesidir. Fakat Şevk-u Tarab makamının Acem Aşiran perdesinde Nikriz beşlisi ile karar eden Şevk’efza makamı ile hiçbir ilgisi yoktur.

V-Çargah perdesindeki Zirgüle’li Hicaz çeşnisi her ikisinde de vardır, fakat Şevk-u Tarab makamı bundan sonra Saba dörtlüsü ile Dügah perdesinde kadar iner. Şevk’efza makamında ise Çargah perdesindeki Zirgüle’li Hicaz çeşnili asma karardan sonra, Kürdi perdesinde Nikriz çeşnisiyle asma kararlar yapılabilir. Bu kürdi perdesindeki Nikriz çeşnisi, Şevk-u Tarab makamında yoktur.

Genişlemesi: Makam, yapısı gereği oldukça geniş bir seyir alanına sahiptir. Bu bakımdan ayrıca genişletilmemiştir.

Seyir: Birinci mertebe güçlü Gerdaniye perdesi civarından Gerdaniye eksen olmak üzere seyre başlanır. Bu perdenin iki tarafındaki çeşnilerde karışık gezinildikten sonra, güçlü Gerdaniye perdesinde Hicaz çeşnili veya Acem perdesinde Nikriz çeşnili yarım karar yapılabilir. Sonra gereken yerlerde gerekli asma kararlar da gösterilerek, Çargah perdesine kadar inilir ve bu perdede Zirgüle’li Hicaz çeşnili, Kürdi perdesinde de Nikriz çeşnili asma kararlar yapılır. Daha sonra Acem Aşiran dizisine geçilir. Bu dizide de karışık gezindikten ve gerekli asma kararları gösterdikten sonra, Acem Aşiran perdesindeki Nikriz beşlisine geçilir. Bu beşli ile Acem Aşiran perdesinde genellikle yedenli tam karar yapılır.

Şevk’efza makamının bir başka çeşidinde ise Çargah perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisinden sonra, yerindeki Acem Aşiran dizisine geçilip karar verilir. Bu çeşitte Acem Aşiran perdesindeki Nikriz beşlisi yoktur. Bu da Şevk’efza’nın bir çeşididir.

Şevk’efza Makamı’na Örnek Bir Eser

---