Bamya Üretimi

Bamya Yetiştiriciliği

Bamya’nın Tanımı ve Önemi

Bilimsel sınıflandırma:

Alem : Plantae
Şube : Magnoliophyta
Sınıf : Magnoliopsida
Takım : Malvales
Familya : Malvaceae
Cins : Hibuscus
Botanik Adı : Hibuscus esculentum

Ebe gümecigiller familyasındandır. Yaprakları asma yaprağına benzeyen, meyvesi beş bölmeli, yuvarlak tohumlu, yeşilimtırak gri renkli olan ve sebze olarak yenen bir bitkidir.

Bamya sebzesinin genel görünüşü:

Bamya, ülkemizde genellikle köy çeşitleriyle yetiştiriciliği yapılan geleneksel bir sebze türüdür. Ekimi, ot temizliği ve hasadı fazla işgücü istemez. Bu nedenle daha çok küçük alanlarda ve çoğunlukla kalabalık ailelerce yetiştirilir. Hafif eğimli ve oldukça verimsiz topraklarda susuz olarak yetiştirebildiği için üreticiye bu yönden kolaylık ve ekonomi getirmektedir.

Ana yurdunun Amerika ve Asya kıtaları olduğu bazı kaynaklarda belirtilmektedir. Ancak Afrika’da şimdiki Etiyopya ile Sudan’da çok uzun yıllar ve hatta Amerika kıtasının keşfinden önce bamyanın tanınıp yetiştirildiği bilinmektedir. Bamya, ılıman iklimlerde bir yıllık, tropik iklimlerde ise çok yıllık bir kültür bitkisidir.

Bir yıllık bamyalar 60-90 cm. boylanır. Çok yıllık olanlar ise 1,5-2 m’ye kadar boylanıp ağaççık haline gelmektedir. Gelişmesinin ilk aşamasında pamuk bitkisine benzeyen bamyanın yaprakları da pamuk yaprağını benzer. Bitkinin yaprak, dal ve meyveleri oldukça sık tüylüdür. Bu tüylerin diplerindeki bezelerde kaşındırıcı bir madde bulunur.

Bamya üretimini sınırlandıran en önemli özellik gövde, yan dal, yaprak ve meyvelerinde bulunan tüylerdir. Tüylülük bitkinin zararlılara karşı savunma mekanizmasıdır. Birim alanda daha fazla ve uzun tüy taşıyan çeşitlerin özellikle çekirgelere karşı dayanıklı olduğu belirtilmektedir. Ancak bakım işleri ve hasat sırasında tüylerin salgıladığı kaşındırıcı maddeler, üretimi sınırlandırmaktadır. .Bu tüylerin hasat sırasında kullanılan eldivenleri bile deldiği bilinmektedir. Üretimi yapılacak çeşidin pek çok özelliği yanında az tüylü olması istenir. Ülkemizin ticari çeşitlerinden olan Kabaklı ve Denizli çeşitlerinin aşırı tüylü Akköy ve Sultani çeşitlerinin ise orta oranda tüy içerdiği saptanmıştır.

Kendi kendini dölleyen erselik özellikli bu çiçeklerden olgunlaşan meyveler, bamyanın çeşidine göre farklı boylardadır. Piramit ya da yuvarlağa yakın tombulca biçimli ve üzerleri köşeler oluşturan çizgili görünüşleri vardır. Meyvelerin içinde, saçma iriliğinde yuvarlak ya da hafif basık, çok koyu yeşil renkte tohumları bulunur.

Bamyada bulunan ve pek çok insanın hoşlanmadığı yapışkan sümüksü madde (musilaj) asidik polisakkarit yapısındadır. Bunun için de suda büyük oranda viskozite göstermektedir. Bu nedenle çeşitlerin bu musilaj maddeyi çok oluşturmaması istenir. Özellikle konservelik çeşitlerde konserve suyuna bu maddelerin geçmemesi önem taşır. Taze tüketimde ise hasattan sonra meyvelerin bir gün süre ile soldurulmasının sümüksü madde miktarında azalmaya neden olduğu vurgulanmaktadır.

Aslında yaz sebzesi olduğu halde tazesi, konserve, kurutulmuş ya da dondurulmasıyla her mevsimde sofralarımızda yer alır. Ülkemize özgü üstün nitelikli çeşitleri bulunan bamyaların, sıcak yemek olarak kıymalı bastısı ile asidesi ve zeytinyağlı yemeği yapılır.

100 gr. taze sebze olarak bamyanın besin değerleri şunlardır:

100 gr taze bamyanın besin değeri:

Bamya yemeği:

Sağlığımıza yararlarını ise şöyle sıralayabiliriz:

Sindirimi kolay olduğu için bamya; hasta, yaşlı ve diyet yemeği yemek zorunda olan kişilere önerilmektedir.
Bamyanın çiçeklerinin suyla karıştırılıp ezilmesiyle elde edilen sıvının içilmesi göğsü yumuşatır. Aynı sıvı, çıbanlara dıştan sürülerek onların olgunlaşmalarını sağlar.
Lif oranı yüksek olduğu için bamya peklik (kabızlık) çeken kişilere iyi gelir.

Bamyanın diğer bir görünüşü:

Bamya Bitkisinin Morfolojik Özelikleri

Bamya Bitkisinde Kök: Bamyada kök sistemi, ana bir kazık kök etrafına dallanmış ikinci derecede kazık kökler ve az miktarda yan ve saçak köklerden oluşur. Derin bünyeli topraklarda kökler,100-120 cm derine gidebilir.

Bamya Bitkisinde Gövde: Ilık iklim koşullarında bamya gövdesi, çeşitlere bağlı olmak üzere 65-90 cm ile 2-2.5 m boy yapabilmektedir. Ancak taban suyu seviyesinin yüksek olduğu koşullarda gövde boyu sınırlı kalır. Bu durumda bitki ancak 40-50 cm boy yapabilir. Gövdenin üzeri tüylü veya tüysüz, açık yeşil sarımtırak renktedir. Oldukça kalın ve sağlam yapılı olan bamya gövdesinde nodyum (boğum) araları çeşitlere ve yetiştirme şartlarına göre kısa veya uzundur. Nodyumlardan bir yaprak ile bir çiçek veya yan dal meydana gelir.

Bamyanın gövde yapısı:

Bir nodyumdan ikinci çiçek veya yan dal meydana gelmez. Bamyada yan dal ile gövde boyu ve yan dal sayısı en önemli verim ölçütleridir. Nodyum sayısının, yan dal sayısının ve gövde boyunun artması verim artışını gösterir. Ancak nodyum aralarının uzun olmaması istenir. Gövde bir ölçüttür. Gövde boyunun 2 metrenin üzerine çıkması durumunda hasat zorlaşır. Bu nedeniyle son yıllarda yapılan ıslah çalışmalarında verim almak için ticari bamya çeşitlerine, yarı bodur bitki özelliği kazandırılmaya çalışılmaktadır.

Bamya Bitkisinde Yaprak: Bamya yaprakları genelde pamuk ve asma yaprağına benzer. Çeşitlere bağlı olarak parçalı veya tek parçalı olabilir. Örneğin Balıkesir bamyasında yapraklar tek parçalı ve kenarları dişlidir. Bornova bamyasında ise yaprak parçalı, asma yaprağı şeklindedir. Yapraklar çeşitlere göre açık yeşil, koyu yeşil ve kırmızı renkte olur. Bazı kırmızı yapraklı çeşitler, süs bitkisi olarak da kullanılır. Yaprağın üzeri parlak, altı ise çok miktarda tüy içerir.

Bamya yaprağının genel görünüşü:

Bamya üretiminde yaprak iriliği ile yaprak sapı uzunluğu önemli iki ölçüttür. Özellikle bamya hasadı sırasında hasat iriliğine gelmiş meyvelerin görülebilmesine olanak sağlayan uzun yaprak saplı ve küçük yapraklı çeşitler tercih edilir. Kısa yaprak saplı ve iri yapraklı çeşitler istenmez. Çünkü böyle çeşitlerde boyun kısa olması nedeniyle hasat sırasında meyveler kolay görülmez. Hasat döneminde gözden kaçan meyveler, kartlaşarak pazarlanamaz hale gelir.

Bamya Bitkisinde Çiçek: Çiçek tablası ve meyvesi yenilen sebzeler arasında yer alır. Bamya çiçeklerinin taç yaprakları parlak kinin sarısı renktedir. Sap ve çanak yaprakların bağlantı kısımları mor renktedir. Böcekler için çok çekici bir özellik gösteren bamya çiçekleri, biyolojik olarak erselik yapıdadır. Büyük oranda kendine döllenir ancak çiçekler, cezbedici renkleri nedeniyle böcekler tarafından ziyaret edilir.

Bamya çiçeğinin genel görünüşü:

Sıcaklığa ve böcek populasyonunun özellikle arı populasyonunun yoğunluğuna bağlı olarak düşük olan yabancı döllenme oranı % 63’e kadar çıkabilir. Dişi organın tepesi kadifemsi bordo renkte ve erkek organlar ile aynı boydadır. Bamyada çiçekler sabahın erken saatlerinde açar. Tozlanma ve döllenme, dişicik tepesinin reseptif olduğu bu saatlerde meydana gelir. Döllenmeden hemen sonra taç yapraklar kapanır, buruşur ve meyve gelişimi başlayarak kuruyan taç yapraklar dökülür.

Bamya Bitkisinde Meyve: Bamya meyveleri çeşitlere göre değişik şekil, renk ve iriliktedir. Meyvelerdeki tohum evi sayısı da çeşide göre 5-8 arasında değişir. Meyve şekli uzun, piramit şeklinde veya yuvarlağa yakın tombul olabilir. Meyveler beşgen veya altıgen yapıdadır. Meyveler açık yeşil, yeşil ve şarap kırmızısı renkli olabilir. Meyve sapı ve meyve üzeri; çeşitlere bağlı olarak bol tüylü, az tüylü veya tüysüz olabilir.

Bamyada gelişim evreleri:

Hasat dönemindeki meyve irilikleri dikkate alındığında 1.5 – 2 cm uzunluğundaki meyvelerden 8 -10 cm uzunluğundaki meyvelere kadar farklı boyutlarda meyveler görülür. Amasya çiçek bamyası 1 cm uzunluk alınca hasat edilirken Bornova bamyasında hasat 3-4 cm’lik dönemde yapılır.

Bamyada meyve çok hızlı büyür. Yapılan bir çalışmada meyvenin günde 2 cm uzadığı tespit edilmiştir. Ülkemizde tüketici alışkanlığı nedeniyle genellikle küçük meyve boyuna sahip bamyalar tercih edilir. Tohum almak amacıyla bırakılan meyve büyüklüğü çeşitlere bağlı olarak önemli ölçüde değişiklik gösterir. Olgun meyveler 30 cm kadar boy alabilirler.

Bamya Bitkisinin Ekolojik İstekleri

Bamya sıcak iklim sebzesidir. Yüksek sıcaklık içeren bölgelerde düzenli bir gelişme göstererek yüksek verim yapar. Buna rağmen düşük sıcaklıklara maruz bırakılırsa (5-6 °C) dayanabilir ancak verim çok düşer. Gece sıcaklıkların düştüğü bölgelerde bitki bodur kalır ve düzenli ürün vermez. Ortalama hava sıcaklığı 15-20 °C, toprak sıcaklığı en az 15 °C olunca tohum ekimi yapılmalıdır.

Sıcak mevsim sebzesi olan bamya, soğuklara karşı çok duyarlıdır. Özellikle geceleri serin olan yörelerde bitki iyi gelişme gösteremez ve istenilen şekilde ürün veremez. Yaz mevsimi kısa süren yerlerde, bodur boylu ve erkenci çeşitleri yetiştirilebilir. Ülkemizde Akdeniz ve Ege başta olmak üzere Marmara ve Karadeniz Bölgesinde ve soğukların etkilenmediği yörelerde bamya yetiştiriciliği yapılır.

Bamya, toprak isteği yönünden çok seçici değildir. Her tür toprakta rahatlıkla yetiştirilebilir. Diğer tür sebzelerin yetişemediği su seviyesi yüksek topraklarda da başarı ile yetişebilir ancak ekonomik bir üretim yapmak için derin, geçirgen ve kumlu-tınlı topraklar en ideal toprak tipidir. Özellikle tohum ekim döneminde aşırı toprak nemini sevmez. Besin maddelerince ve özellikle de azot bakımından zengin topraklarda boğum araları uzar. Toprağın kaymak bağlaması büyük bir sakıncadır. Killi topraklar özellikle tohumların çimlenmesi sırasında çok büyük problemlere neden olur. Bu nedenle ilkbaharda bamya tohumlarının ekimi geç yapılmalıdır. Bitkinin toprak üzerine çıktıktan sonraki gelişimi çok kolay olur. Bitki çevre şartlarına karşı çok dayanıklıdır. Toprak pH’ sının 5,0-8,0 arasında olması istenir.

Önemli Bamya Çeşitleri

Sultani Bamya: Marmara ve Ege Bölgesinde yaygın yetiştirilen koyu yeşil renkli, düzgün ve beşgen köşeli meyvelere sahip önemli bir çeşittir. Meyve eti yumuşak ve çok lezzetlidir. Sofralık bir çeşit olan Sultani Bamyada hasat gecikmesi ile selülozlaşma çok yavaş olur. Bu grupta yer alan Akyüz ve Kabaklı çeşitleri, Marmara Bölgesinde yaygın olarak yetiştirilmektedir.

Bornova Bamyası (Manikürlü bamya): Ege Bölgesinde yetiştirilen Bornova Bamyası, sofralık ve konservelik bir çeşittir. Sümüksü yapı oluşturmaması nedeniyle konserve değeri yüksektir. Meyve Sultani Bamya kadar uzun değildir.

Ucu hafif tombul ve sap kısmı incedir. En belirgin özelliği ise sap kısmının mor renk taşımasıdır. Beş köşeli, meyvesi etli ve çok lezzetlidir.

Balıkesir Bamyası (Tombul bamya): Balıkesir Bamyası diğer yerli çeşitlerimizden altı köşesi ve etli meyve özelliği ile kolayca ayrılır. Çok kısa şişkin meyveli ve ucu küttür. Bu nedenle tombul bamya olarak adlandırılır. Taze tüketime uygunluğu kadar konserve için de uygun olan bu çeşidin meyveleri etli ancak çok çekirdeklidir.

Amasya (Çiçek) Bamyası: Amasya, Tokat ve İç Anadolu’da yaygın olarak yetiştirilir ve Çiçek Bamyası olarak da adlandırılır. Bu çeşit, açık yeşil renkli ve küçük meyvelidir. Çiçekler açılarak döllenme tamamlandıktan bir süre sonra hasat yapılır. Ortalama 1 cm büyüklüğündeki meyveler, şekil olarak Sultani Bamyaya benzer. Ancak ona göre çok küçüktür. Çiçek Bamyası genellikle kurutmalık olarak değerlendirilir.

Yalova Akköy-41 Bamyası: Seleksiyon ıslahı ile geliştirilen bu bamya çeşidi, 51 cm boyunda bitkilere sahip Sultani bir çeşittir. Bu çeşidin meyveleri, 0,8-6,0 cm boyutlarında sarımsı açık yeşil renktedir. Çok kaliteli olan meyveleri esnek bir yapıya sahip olup konserve yapımına da uygundur. Dekara verimi 1200 kg’dır.

Yalova Akköy-41 bamya çeşidi:

Yalova Kabaklı-II Bamyası: 1988 yılında tamamlanan seleksiyon çalışması sonunda geliştirilen bir bamya çeşididir. Bitkiler 65 cm’ye kadar boylanır. Bu çeşidin meyveleri Sultani tipte olup 0,9-5,0 cm boyutlarında, orta koyulukta yeşil renge sahiptir. Meyveleri sert, sağlam bir yapıda olup konserve yapımına da uygundur. Bu çeşidin verimi 1100 kg/da’dır.

Yalova Kabaklı-II bamya çeşidi:

Marmara-I Bamyası: Tombul bamyalar grubunda yer alır. Bitkiler 37 cm uzunluğundadır. Bu çeşit 1992 yılında tamamlanan seleksiyon çalışmaları sonunda geliştirilmiştir. Meyveleri 1,5-4,7 cm boyutlarında, konserve yapımına uygundur. Dekara verimi 1300 kg’dır.

Marmara -I bamya çeşidi:

Bamya tohumları; kadife yeşili renkte, kalın kabuklu ve 3-5 mm çapındadır. Meyve başına elde edilebilen tohum adedi ise 70-90 arasında değişir. Tohum kabuğunun kalın olması nedeniyle tohumlar geç ve zor çimlenir. Bu nedenle tohumların ekimden önce 1 gün ıslak bez arasında veya 30 dakika aseton veya alkol içinde ıslatılması önerilir. Tohumlar çimlenme güçlerini 2-3 yıl muhafaza ederler. Çimlenme için sıcaklık ve toprak rutubetinin optimum olması gerekir. Tohum ekiminden sonra oluşan aşırı yağış veya sulama ile meydana gelen ağır rutubet, tohumların çürümesine neden olur. Ayrıca toprak yüzeyinde oluşan kaymak tabakası, çimlenme ve fide çıkışını engeller. Böyle durumlarda ekimin yenilenmesi önerilir.

İlkbaharda toprak derin olmayacak şekilde sürülür. Hava koşullarına göre birkaç gün güneşlenen toprağa, toprak analizine göre temel gübreleme yapılır. Gübrelerin tamamı bir defada verilir. Düzlenen tarlada ekim yapılacak olan masura, 40-50 cm ara ile açılır. Toprak tavı yeterli ise tohum ekimi hemen yapılır.

Toprağın işlenmesi:

Toprak tavı yeterli değilse masuralara salma su verilir ve tavlanması beklenir. Toprak tavlaşınca, masuraların boyun noktalarına 20-25 cm sıra üzeri mesafe ile ve her ocağa 3 tohum gelecek şekilde 2-3 cm derinliğe ekim yapılır. Mümkün ise her ocağın üzerine bir avuç yanmış çiftlik gübresi konur. Bu uygulama kaymak tabakası oluşumunu da engeller. Tohumlar çok derine ekilirse çimlenme ve fidenin toprak üzerine çıkması zorlaşır. Bu şekilde ekilen tohumlar, toprak tavı da yeterli ise hızla çimlenerek 2 hafta içinde toprak üzerine çıkarlar.

Bamya Tohumlarının Ekimi:

Sulama yapılmadan bamya üretimlerinde ise aynı şekilde toprak işlemesinden sonra düz tarlaya, sıralara el ile veya mibzer ile sıra arası 40-50 cm sıra üzeri ise 15-20 cm mesafelerle ekim yapılır. Bir dekar alan için 1.5-2.0 kg tohum yeterlidir.

Bamya ziraatinde uygulanan ekim mesafeleri iklim ve çeşide göre büyük farklılıklar gösterir.

Sıcak ülkelerde uygulanan 100 x 25 ve 100 x 50 cm’ lik ekim mesafeleri ülkemizde ancak Akdeniz Bölgesinde uygulanır.
Ege Bölgesinde uygulanacak ekim mesafeleri sıra arası 40 cm, sıra üzerleri 15- 20 cm’ dir.
Yalova ve İstanbul yöresindeki susuz koşullarda yapılan Sultani Bamya yetiştiriciliğinde mesafeler biraz daha dar tutulur. Bu yetiştiricilikte sıra araları 30-35 cm’dir.
Balıkesir gibi bodur sayılabilecek çeşitlerde sıralar arası 30-35 cm yeterli olur. Sıra üzerleri de 15 cm’ den daha az olmamalıdır.
Ekim sırasında toprak rutubeti çok önemlidir. Ekim tarihi hava ve toprak sıcaklığına ve toprağın tavına göre belirlenir. Genellikle 15-20 gün sürer.
Marmara Bölgesi için ekim zamanı 25 Nisan’ da başlar, yaklaşık 1 ay sürer.
Ege ve Akdeniz Bölgelerinde ekimler, yöre şartlarına göre ocak- mart ayları gibi geniş bir periyotta yapılır.
Orta Anadolu iç bölgelerimizde ise genellikle mayıs ayı içinde tohum ekimi gerçekleştirilir.

Tohum elde etmek amacıyla yapılacak bamya yetiştiriciliğinde toprak hazırlığı, tohum ekimi ve bakım koşulları normal pazar için yapılan taze bamya üretiminden farklı değildir. Ancak tohum eldesi amacıyla yapılan üretimde, sıra arası ve üzeri mesafeler daha fazla tutulur. Çeşidin habitüs iriliğine veya dallanma özelliğine göre tohum ekimi genelde 90- 120×30-40 cm mesafelerle yapılır. Sofralık bamya üretimi amacıyla yapılan bakım koşullarından sonra taze meyveler hasat edilmeden olgunlaşmaya bırakılır. Meyveler kuruyup çatlamadan hasat edilmelidir. Aksi halde tohumlar, çatlayan meyvelerden kolayca dökülür. Henüz kurumamış ancak sararmış ve çatlamaya yüz tutmuş meyveler toplanarak gölge bir yere serilir. Burada çatlayan meyvelerden tohumlar kendiliğinden dökülür. Büyük çaplı yapılan üretimlerde tohumlar, el veya makine ile kesilerek gölge yerde kurutulur. Temizlenen tohumlar nem kontrolü yapılarak paketlenir.

Bamya tohumlarının görünüşü:

Tohumluk bitkilerin hasadı gecikmemelidir. Ege Bölgesi koşullarında genellikle ağustos ve eylül aylarında bitki ve meyveler hasat edilir. Eğer bu hasat işlemi gecikirse sonbahar yağışları olumsuz etki yapar.

Çeşit ve bakım koşullarına bağlı olarak bamya üretiminde ortalama tohum verimi 80-120 kg/da’ dır. Ancak bu değer çeşitlere göre değişmektedir.

İlginizi Çekebilir!