Bezelye Üretimi

Bezelye Yetiştiriciliği

Bezelye’nin Tanımı ve Önemi

Bilimsel sınıflandırma
Alem : Plantae
Şube : Magnoliophyta
Sınıf : Magnoliopsida
Takım : Fabales
Familya : Fabaceae
Cins : Pisum
Botanik Adı: Pisum sativum

Baklagiller familyasından olan bezelye, taze yeşil kabuğu ile taneleri ya da yalnız taneleri yenen bir sebzedir. Çoklukla ilkbaharda turfanda olarak piyasaya çıkarılır. Çiçekleri beyaz, menekşe renginde olabileceği gibi; boyu bodur, yarı yüksek veya yüksek olabilir.

Bezelye bitkisinin genel görünüşü:

Bezelyenin ana vatanı Yakındoğu, Akdeniz, Orta Asya, Amerika ve Avrupa ülkeleridir. Gen merkezi olarak birinci derecede Doğu Akdeniz, İran, Kafkasya ve Tibet, ikinci derecede ise Güneybatı Arabistan ve Kuzey Afrika’yı içine alan kuşak kabul edilmiştir. Günümüzde bezelye en iyi bilinen bitkiler arasında yer almaktadır.

İlk ve Ortaçağ’da Orta ve Kuzey Avrupa ülkelerinde büyük önem kazanmış olan bezelye, 11.yüzyıl sonunda İngiltere’ye geçmiştir. Amerika’ya geçişi 1613 yılında Hintliler tarafından gerçekleşmiştir.

Bezelyenin dünyadaki yıllık üretim miktarı 10 milyon ton civarındadır. Ülkemizde yıllık ortalama bezelye üretimi 40-50 bin ton civarındadır. Sofralık taze bezelye üretimi en çok Akdeniz Bölgesinde, konservelik bezelye üretimi Marmara Bölgesinde kuru bezelye üretimi ise yine Marmara Bölgesinde yapılmaktadır. Sebze olarak gerek taze baklaları gerekse olgun daneleri yemeklik ve konservelik olarak kullanılır.

Bezelye ve meyvesinin görünüşü:

Tüketim mevsimi çok kısa olduğundan konserveye işleme, gerek fabrikalarda gerek evlerde çok yaygın bir şekilde yapılmaktadır. Bezelyenin kabuğu çıkarılmış kırması ve unu gıda sanayinde kullanılır. Ayrıca özellikle fabrika artığı sap ve samanı hayvan yemi olarak kullanılmaktadır.

100 gr. çiğ (pişirilmemiş) taze bezelye tanesinin besin değerleri şöyle sıralanabilir:

100 gr çiğ taze bezelyedeki besin değeri:

Yukarıda görüleceği gibi bezelye; önemli oranlarda içerdiği protein, karbonhidrat, fosfor, potasyum ve A vitaminiyle çok önemli bir besin türüdür. Baklagiller içerisinde bezelye, insan beslenmesinde oldukça büyük bir öneme sahiptir.

Bezelye, ev ihtiyacı için bahçelerde taze baklaları ve olgunlaşmamış yeşil daneleri, yemeklik olarak değerlendirilmek üzere yetiştirilir. Pazar ve konservecilik için bezelye yetiştiriciliği daha geniş alanlarda yapılır.

Bezelye yemeği:

Bunların yanında insan sağlığı için yararları şunlardır:

Kolayca çözümlenebilir çeşitli lif maddelerini çok miktarda içerdiğinden özellikle kandaki kötü kolesterol düzeyini düşürerek kalp krizi geçirme riskini azaltır.
Yüksek orandaki lif, midede uzun süre kalır. Böylece kandaki şeker düzeyinde artma ve azalmalar düzene girerek bedenin enerji düzeyini sabit tutar.
Yüksek oranda Bı vitamini içerdiği için uykuyu düzene sokar. İştahı açar ve insanın ruhsal durumunu düzelterek neşeli olmasını sağlar.
Bezelyeyi çok tüketen kişilerde akut apandisite çok az rastlandığı araştırma sonuçlarıyla saptanmıştır.
Bezelyede, gebeliği önleyici bazı maddeler bulunmaktadır. Bu maddeler, hem kadınlar ve hem de erkekler üzerinde nüfus planlamasına yardımcı olacak etkiler yapmaktadır.
Bu önemli tıbbi etkilerinden yararlanılmak üzere bezelyenin bolca yenilmesi yeterli olur.

Bezelye Bitkisinin Morfolojik Özelikleri

Bezelye Bitkisinde Kök: Bezelyede kökler farklı yapıdadır. Başlangıçta ana kazık kök ve daha sonra bu kökten yanlara doğru ikincil kazık kökler gelişir. Bu köklere bağlı olarak iyi gelişen bol miktarda saçak kökler meydana gelir. Kök sistemi toprak yüzeyine yakındır. Bezelye sathi köklü bir bitkidir. Köklerin %70-80’i 20 cm’lik toprak derinliğinde ve 50-80 cm yanlara doğru yayılmış şekilde bulunur.

Bezelye kökleri:

Toprak yapısına ve rutubet durumuna bağlı olarak bazı hallerde kazık köklerin bir kısmı 150 cm derinliğe kadar inebilir. Bezelye köklerinin büyük bir çoğunluğu toprak yüzeyine yakın olarak gelişirler. Bu nedenlerden dolayı bezelye başka bir kültür bitkisi için iyi bir ön bitkidir. Ancak kendisine tahammülü yoktur. Aynı yerde ikinci yılda önemli derecede verim düşüklüğü görülür. Bezelye köklerinde, havanın serbest azotunu tutmayı sağlayan Rhizobium bakterilerinin oluşturduğu nodozitler gelişir.

Bezelye Bitkisinde Gövde: Bezelyede gövde, boğum ve boğum aralarından meydana gelir. Gövdenin dallanması ve kardeşlenmesi toprak altındaki ilk iki boğumdan olur. Gövdenin içi boş ve dayanıksızdır. Gövdenin köşe kısımlarında dayanıklılığı sağlayan selülozik birikimler oluşur. Boğum araları gövdenin dip kısmında kısa, uç kısma doğru daha uzun ve ince yapıdadır. Bitki gövdesi zikzaklı olarak gelişir.

Bezelyenin gövde yapısı:

Çeşitlere göre boğum sayısı değişir. Boğum sayısı 10-15 adet olan çeşitler yanında 60- 70 adet olan çeşitler de vardır. Gövde boyu bazı çeşitlerde 15 cm’ye kadar düşer. Sırık çeşitlerde ise 200 cm’nin üzerine çıkar. Gövde, bodur çeşitlerde dik dururken sırık çeşitlerde ise dik duramaz ve yere yatar. Gövde rengi açık sarı-yeşil, yeşil ve koyu yeşildir. Bazı çeşitlerde gövde üzerinde yer yer antosiyan oluşumu meydana gelir. Gövdede dallanma, çeşitlere bağlı olarak değişir. Genellikle tarla bezelyelerinde boğum araları kısa, sırık bezelyelerinde ise uzundur.

Bezelye Bitkisinde Yaprak: Bezelyede ilk gerçek yapraklar, 3. boğumdan itibaren oluşur. İlk iki boğum toprak altında bulunur. Bezelyenin çimlenmesiyle meydana gelen kotiledon yapraklar, diğer sebzelerden farklı olup üç parçalıdır. Bezelye yaprağı bileşik yaprak yapısındadır. Yaprak ekseni, kulakçıklar, yaprakçıklar ve sülüklerden oluşur. Yaprak ekseni üzerinde 2-7 arasında değişen dallanmış sülükler bulunur. Yapraklar büyükten küçüğe kadar değişen yarım kalp, oval, yumurta ve uzun elips şeklinde olabilir. Kulakçıkların uçları yuvarlak veya sivridir. Kenarları ise düz, dişli testere dişli ve derin dişlidir. Rengi ise çiçek rengine bağlı olarak değişir. Beyaz çiçekli olanlarda beyaz veya sarı yeşil; koyu ve alacalı renkli çeşitlerde ise koyu kırmızı lekelidir.

Bezelyede yaprakların görünüşü:

Yaprakçıklar oval veya eliptik olabilir. Renkleri koyu yeşilden başlayıp sarı yeşil, gri yeşil ve mavi yeşile kadar değişir. Yaprakçıkların kenarları düz, dişli veya derin dişli olabilir. Uzunluğu 4-6 cm, genişliği ise 2-5 cm arasındadır. Bodur bezelyelerin sırıklara göre daha fazla yaprak oluşturdukları sanılır ancak böyle değildir. Boğum aralarının kısa olması nedeni ile fazla yaprak varmış gibi görünür.

Çanak yapraklar, alttan birleşerek çan biçimini oluştururlar ve renkleri yeşildir. Taç yapraklar, beş adet olup üç farklı yapıda yaprak meydana getirirler. En dıştaki taç yaprak genişlemiş olup bayrak adını alır. Daha sonra gelen iki taç yaprak kanatçıkları oluşturur. Bayrak ve kanatçıkların renkleri; beyaz, pembe, açık veya koyu kırmızının tonlarıdır. Birçok çeşitte taç yapraklar farklı renklerde olabileceği gibi bütün çiçek yaprakları tek bir renk veya alacalı benekli de olabilir.

Bezelye Bitkisinde Çiçek: Çiçeklenme boğum sayısı ile bağlantılıdır. İlk çiçeklenme, gövdedeki boğum sayısının yarısından sonra başlar. Çiçekler, yaprak koltuklarından çıkar. Çiçekler, bazı çeşitlerde gövdenin ikinci yarısının üstünden, bazı çeşitlerde ise sürgün uçlarında meydana gelir. Çiçekler tek tek oluşabileceği gibi salkım şeklinde 2-5 çiçek bir arada olarak da meydana gelebilir. Çiçeklenme erkenci çeşitlerde 7. boğumdan, geççi çeşitlerde ise 50. boğumdan sonra başlar.

Bezelye erselik yapıdadır. Erkek organ sayısı 10’dur. Bunların 9 tanesi birleşerek bir boru oluştururlar. Bir tanesi ise serbest olarak bulunur. Erkek organların oluşturduğu boru içinden dişi organ, yukarı doğru uzar. Dişi organın döllenmesi ile meyve ve bu meyve içinde 1-10 arasında değişen tohum meydana gelir. Çiçeklerin açılma zamanı sabah 8-9’dan sonra başlar. Akşam güneş batana kadar devam eder. Bir çiçek 2-3 gün süre ile açık kalır. Çiçeklerde döllenmeye hazır olma, 9-12 saatleri arasında en yüksek seviyededir.

Bezelyede farklı renklerde çiçekler:

Çiçek döllendikten iki gün sonra taç yapraklar dökülür. Bezelyede yüksek oranda kendine döllenme görülür. Yabancı döllenme % 3 civarında olabilir. Yabancı döllenme polen yiyen kın kanatlılar vasıtasıyla olur ve daha çok kurak şartlarda görülür.

Bezelye Bitkisinde Meyve: Bezelyede meyveler bakla şeklindedir. Döllenmeden sonra taç yaprakları döküldüğünde meyve üzerinde sadece çanak yapraklar kalır. Meyve birkaç gün içinde hızla gelişir. Bakla iki parçalı ve simetriktir. Tohum taslakları baklanın karın kısmında bulunan plasenta üzerinde sıralanmış durumda bulunur.

Farklı çeşitlerden alınan bezelye meyvesi:

Bezelye meyveleri; çeşitlere bağlı olarak değişik uzunluk ve genişliklerde, düz, kıvrık küt veya sivri uçlu olabilirler. Meyvelerin boyu 3-15 cm eni ise 0.5-2.5 cm arasında değişir. Bazı sırık çeşitlerde baklalar etli yapıdadır. Bezelyede ekolojik koşullara bağlı olarak bitki üzerindeki çiçeklerin % 30-70’i meyve bağlar. Bezelyede yapraklarda olduğu gibi meyvelerin üzerinde de mum tabakası vardır. Meyve rengi de buna bağlı olarak değişir.

Bezelye’nin Ekolojik İstekleri

Bezelye serin iklim sebzesidir. Bu yüzden iklim isteği bakımından seçicidir. Donma noktasına yakın düşük sıcaklıklara kadar dayanır. Havaların serin ve nemli olduğu koşullarda çok iyi gelişme göstermesine karşın sıcak ve kuru havalardan hoşlanmaz. Yetiştirilme dönemi süresince sıcaklığın donma noktasının üzerinde olması istenir. Çimlenme döneminde topraktaki yüksek rutubet tohumun çürümesine neden olur.

Toprak sıcaklığı 7 – 8 °C olduğunda tohum ekimi yapılır. Bezelye tohumu 2°C’ de çimlenir. Ancak çimlenme çok yavaş olur. Gelişme döneminde yüksek sıcaklık ve uzun güneşlenmeden hoşlanmaz. Bu dönemde rutubet ve serin ortam ister. Gelişme döneminde meydana gelen yüksek sıcaklık ve kuraklık, bitkinin generatif döneme geçmesine neden olur. Bitki bodur kalır ve meyveler normal irilikte olmaz. Çabuk ve zoraki olgunlaşma nedeniyle verim ve kalite düşer. Gelişme döneminde toprak yüzeyine yatan bitkilerde mantari hastalıklar, büyük zararlara yol açar. Ürünün pazarlanamaz hale gelmesine neden olur.

Bezelye, belli bir sıcaklık toplamından sonra generatif döneme geçer. Aksi halde vegetatif kalır. Bezelye tohumlarının çimlenmesi için en uygun sıcaklıklar 15-18° C’ dir. Çimlenme ve çiçeklenme arasındaki dönemde günlük ortalama sıcaklığın 15-18° C, çiçeklenme ile olgunluk arasındaki dönemde ise sıcaklığın 18-21° C arasında olması istenir. Sıcaklığın yüksek olması durumunda çiçeklenme süresi kısalır. Çiçeklenme ile olgunluk arasındaki dönemde sıcaklığın 10°C’ ye düşmesi durumunda ise danenin olgunlaşması gerçekleşmez.

Danelerin olgunlaşma devresinde sıcaklığın 30°C üzerine çıkması durumunda, tohumlar canlılıklarını kaybeder ve haşlanma dediğimiz olay oluşur.

Olgunlaşmış bezelye taneleri:

Işık yoğunluğu da gelişme ve verim üzerine etkili olur. 15.000 Lux’lük aydınlatmada bitki normal gelişir. Düşük yoğunlukta ise çiçek salkımlarındaki çiçek sayısı azalır. Işık yoğunluğu artarsa buna bağlı olarak çiçek sayısı artar.

Toprak isteği bakımından seçicidir. Serin ve yağışlı dönemde yetiştirildiği için alüviyal ve su tutma kapasitesi yüksek topraklarda çok iyi gelişir. Ağır topraklardan hoşlanmaz. Çimlenme döneminde, ıslak ve çok rutubetli topraklarda tohum iyi çimlenmez. Toprak ıslaklığı gelişmeyi olumsuz yönde etkiler. Gövdenin ve meyvelerin ıslak toprakla temasını önlemek için gerekli önlemler alınmalıdır.

Bezelye çeşitlerinin toprak istekleri farklılıklar gösterir. Büyük daneli çeşitler kuvvetli topraklarda, küçük daneli çeşitler ise daha zayıf topraklarda yetişir. Su tutma gücü az ve hafif topraklar daha çok erkenci çeşitler için uygundur.

Erkencilik için kumlu-tınlı topraklar daha uygundur. Erkenciliğin önemli olmadığı hâllerde yüksek verim ve iyi nitelikli ürün alabilmek için iyi drene edilmiş killi-tınlı topraklar tercih edilmelidir. Düşük pH’lı topraklarda azot ve fosfor alınımının azalması nedeniyle dane verimi de azalmaktadır. Bu nedenle toprak pH’sının 6.5-7 civarında olması istenir.

Önemli Bezelye Çeşitleri

Bezelye çeşitlerini tohum özelliklerine göre şöyle sınıflandırabiliriz:

Yuvarlak tohumlu bezelyeler: Menemen, Karagöz, Viktorya, Heralda bu grubun en önemli çeşitleridir. Bu tip bezelyelerin tohumları yuvarlak, düz, üzerleri lekesiz, yeşil veya sarı renktedir. Meyve kapçıkları 4-8 cm uzunluğunda ve 0,7-1,2 cm kalınlığında olup 4-7 tanelidir.

Menemen bezelyesi:

Köşeli veya buruşuk tohumlu bezelyeler: Sprinter, Lancet, Durana, Duplika, Hada bu grubun en önemli çeşitleridir. Bu tip bezelyelerin kurumuş olgun tohumları, yuvarlak köşeli veya silindiriktir. Tohumlarının üzeri buruşuktur. Kabuğu sarımtırak yeşil, yeşil veya zeytunî renktedir. Körpe taneleri yuvarlağa yakın, kapçıkları 6 -12 cm uzunluğunda, 1-1,5 cm kalınlığında ve 7-10 tanelidir.

Sprinter, Lancet bezelye çeşitleri:

Şeker bezelyeler: Sultani, Sweetpod, Mamonth melting sugar, Dwarf graysugar bu grubun en önemli çeşitleridir. Bu tip bezelyelerin tohumları yuvarlak, düz veya üzeri benekli olup şeker oranı yüksektir. Meyveleri 5 -10 cm uzunluğunda ve 1,5-2,5 cm genişliğindedir.

Yerli sultani bezelye:

Tohum ekimi bölgelere göre farklılık gösterir. Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgesinin ılıman yörelerinde ekim, kasım, aralık aylarında yapılır. Genelde kışı sert geçen bölgelerde ekim, ilkbaharda yapılır. Tohum ekimi bölgenin iklim şartlarına da bağlıdır. kasım ayından mayıs ayına kadar tohum ekimi yapılabilir. Ülkemizde tohum ekimi genellikle şubat ve mart aylarında yapılmaktadır. 30 Kasım’a kadar sonbahar çeşitlerin, şubat ayından 15 Mart’a kadar erkenci çeşitlerin ekimi yapılabilir. Nisan başına kadar yarı erkenci ve geççi çeşitler, 15 Nisan’dan sonra sıcağa dayanıklı çeşitlerin ekimi yapılmaktadır.

Eğer ekim sonbaharda yapılmış ve bitkiler ilkbahara kadar oldukça boylanmışlarsa, bu bitkilerin soğuktan zarar görmeleri daha kolaydır. Eğer ekim, erken ilkbaharda yapılmışsa ve bitkiler çok küçükken düşük sıcaklık olursa, bitkiler -8-10°C’ ye kadar dayanabilir. Ancak bu durumda hasat 15-20 gün gecikir.

Bezelye meyvesinde 1-10 adet tohum bulunur. Bu tohumlar değişik şekillerde oldukları için meyve içindeki dizilişlerine göre şekil alabilir. Olgunlaşmamış daneleri ile olgunlaşmış daneleri arasında şekil bakımından farklılıklar vardır. Olgunlaşmamış daneler genellikle yuvarlak veya köşelidir. Yuvarlak daneli olanlar konserve sanayinde aranan çeşitlerdir. Dane iriliği ile fiyat arsında ilişki vardır. İri taneliler, konserve sanayinde tercih edilmez.

İlkbahar üretiminde, topraktaki azot bakterilerinin ve mikroorganizmaların faaliyetlerini kolaylaştırmak gerekir. Bunun için toprak, sonbaharda 20-25 cm derinlikte bir iki defa sürülerek havalandırılır. Ekim sonbaharda yapılacak ise tarla anız bozumunu takip eden sürümden sonra, ekim öncesinde tekrar sürülmelidir. Toprağın çok iyi işlenmesi gereklidir. Büyük işletmelerde hasat makine ile yapıldığı için tarla yüzeyinin çok düzgün olması gerekir. Hem sonbahar hem de ilkbahar ekimlerinde işlenen toprak, tırmıkla düzeltilerek ekime hazır hale getirilir.

Toprağın işlenmesi:

Üretimde kullanılacak olgunlaşmış tohumların temizlik oranı %95’in üzerinde olmalıdır. Çimlenme yüzdesinin % 70’in üzerinde olması istenir. Tohumlar normal koşullarda çimlenme güçlerini 4-6 yıl muhafaza eder. Çimlenme süresi, iklim koşulları ve toprak yapısına bağlı olarak 5-10 gündür. Tarla koşullarında toprak sıcaklığı 9°C ve hava sıcaklığı 10-14°C olduğunda tohumlar, 2-3 hafta içinde çimlenerek toprak yüzüne çıkar.

Yeni çimlenen bezelye tohumları:

Ekim şekli ve ekim aralıkları; çeşit özelliğine, işletme büyüklüğüne ve değerlendirilme şekline göre değişiklik gösterir.

Hasadın elle yapıldığı yetiştiricilikte tohum ekimi önceden hazırlanmış masuralara (karık), makineli hasadın uygulandığı yetiştiriciliklerde ise düze yapılır. Ekimin mutlaka toprak tavında iken yapılması gerekir. Tohumların ekim derinliği ortalama 3-5 cm olmalıdır.

Yetiştirme döneminde düzenli yağış alan veya yağmurlama sulama imkânı olan tarlalarda düze ekim daha uygundur. Yetiştirilecek bezelye sırık çeşidi ise masuralara ekim yapılmalıdır.

Sırık bezelye:

Yer çeşitleri, düz tarlaya mibzerle ekilir. Düze ekimlerde sıra arası 30-40 cm sıra üzeri 5-10 cm’ dir. Sırık çeşitler ise sıra arası 50-80 cm sıra üzeri ise 15-25 cm olacak şekilde ekilir. Sırık çeşitler, masuraların (tavaların) boyun noktalarına ocakvari olarak ekilir. Bu nedenle açılan ocaklara 4-5 adet tohum atılır. Dekara atılacak tohum miktarı, ekim sıklığı ve tohumun büyüklüğüne göre değişir. Ortalama olarak dekara 10-12 kg arasında tohum ekilir.

Bezelyede tohum üretimi tohumdan tohuma aynı yıl içerisinde yapılır. Tohum üretimi amacıyla yapılan yetiştiricilikte toprak hazırlığı, ekim ve bakım işleri piyasa için yapılan taze üretimde olduğu gibidir. Hasat zamanı geldiğinde baklalar tamamen olgunlaşıncaya kadar bitki üzerinde kalır. Bu nedenle hasat zamanı çok önemlidir. Baklaların çatlayıp danelerin dökülmesini engellemek için baklalar sararır sararmaz ve bitki üzerindeki diğer daneler sertleşmeye başlayınca bitkiler hasat edilir. Hasadın erken yapılması durumunda kalite bozulur ve tohumlarda çimlenme yüzdesi düşer, sürme gücü zayıflar. Tohumluk bitkilerin hasadı, dane dökülmesini önlemek için çiğ kalkmadan sabah erken saatlerde yapılmalıdır. Küçük işletmelerde tohumluk bitkiler elle hasat edilir. Büyük işletmelerde ise makine ile hasat edilen bitkiler, harman yerine kurumaya bırakılırlar. Tohum üretiminde tohumluk parselin burukuslara karşı zamanında ilaçlanması büyük önem taşır.

Bezelye tohumu:

Kuruyan bezelyelerin harmanı küçük işletmelerde döğülmek suretiyle, büyük işletmelerde ise makineleri ile yapılır. Harmanlama makine ile yapılacak ise makinenin devir sayısı azaltılır. Böylece çarpma sonucu danelerin kırılmasına engel olunur. Harman yerinde temizlenmiş ve büyüklüklerine göre boylanmış bezelye daneleri, burukuslara karşı ilaçlanır. Daha sonra tohum depolarında saklanır. Dekarda ortalama 150 – 200 kg tohumluk kuru dane elde edilir. Fasulyede olduğu gibi bezelyede de harmandan elde edilen saman çok değerli bir hayvan yemi olarak değerlendirilir.

İlginizi Çekebilir!