Kabak Üretimi

Kabak Yetiştiriciliği

Kabak Tanımı ve Önemi

Bilimsel sınıflandırma:

Âlem :Plantae
Bölüm :Magnoliophyta
Sınıf :Magnoliopsida
Takım :Cucurbitales
Familya :Cucurbitaceae
Cins :Cucurbita

Kabak, yaz sebzelerinden biri olup Kabakgillerin örnek bitkisidir. Ana yurdunun Kuzey Amerika olduğu sanılmakta ve Amerikan İngilizcesindeki kabak sözcüğünün Kızılderililerin dilinden alındığı savunulmaktadır. Ülkemizin hemen her yerinde yetiştirilen otsu kabak bitkisinin, boyu birkaç metre uzayabilen köşe kesitli sürüngen bir gövdesi vardır. Bu gövdenin üzerinde, diken gibi sert tüyler ile bitkinin tutunmasına yarayan sülükleri bulunur. Bitkinin yaprakları iri, kaba ve diken gibi tüylerle kaplıdır. Tek evcikli sarı renkli çiçeklerinde, çanak ve taç yapraklarının dibi bitişiktir.

Bitkinin kabak adı verilen meyvesi etli ve suludur. İçinde kabak çekirdeği denilen tohumları yer alır. Taze sebze olarak çeşitli sadeyağlı, zeytinyağlı ve etli yemekleri yapılan bu meyvenin iyice olgunlaşmış olan tohumları çıkarılıp kavrularak çerez olarak tüketilir. Ayrıca bazı yörelerde kabağın erkek çiçekleri toplanıp dolma yapımında asma yaprağı gibi kullanılır. Tatlı olarak da kışlık kabak adı altında yetiştirilen çeşidi bulunmaktadır. Ayrıca ülkemizde süs amaçlı kullanılan kabak çeşidi yetiştirilmektedir.

Kabak kolay sindirilen bir sebzedir. Bu özelliğinden dolayı hasta ve yaşlı kişilerin diyetinde sıkça yer alır. Başta akciğer kanseri olmak üzere, kansere yakalanma riskini azaltan etkisi vardır. Elimizdeki kaynaklara göre kabak; yemek borusu, mide, mesane (idrar torbası), gırtlak ve prostat kanserlerine yakalanma riskini azaltmaktadır.

Kabağın olgun ve taze çekirdekleri, aynen tatlı kabaklarınınki gibi hiçbir zehirli madde içermedikleri halde bedendeki tenya ve diğer kurtları düşürücü etkiler taşımaktadır: Bunun için kabuğu soyulmuş ama kavrulmamış çekirdeklerinden yetişkinlere günde 50- 100 gr, çocuklara 30- 40 gr aç karnına yedirilir.

Kabak bitkinin besin değerleri:

Kabak bitkisinin genel görünüşü:

Botanik özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:

Kabak bitkisinin bölümleri:

Kabak’ta kök yapısı: Kabak, kazık köklü tek yıllık bir kültür bitkisidir. Ortalama 50- 60 cm derinliğe inebilen kök yapısına sahiptir. Ana kökün etrafında ikincil yan kökler oluşur. Kabak gövdesi toprak üzerine ne kadar yayılırsa kökler de toprak içinde o kadar yayılmaktadır. Genç dönemde kazık kök ve etrafında 4- 6 adet arasında değişen oldukça yüzeysel olarak gelişen yan kökler bulunur. Zamanla yan kökler hızla büyüyerek saçaklanmış bir görünüm kazanır. Toprak yapısı ve bitkilerin gelişme durumuna bağlı olarak kökler, 1- 1,5 m yanlara doğru uzar. Köklerin %60-70’i toprağın 30 cm. derinliğinde bulunur. Kışlık kabaklardan bal ve kestane kabaklarının kökleri, 1- 1,5 m derinliğe kadar inebilir.

Kabak’ta gövde yapısı: Kabak sürünücü gövde yapısına sahiptir. Gövde köşeli olup üzerinde tüyler ve sülükler bulunur. Yazlık sakız ve Girit kabak çeşitlerinde gövde dik ve yarı yatık olarak büyür. Bitki 50- 100 cm’ lik bir çap içinde toplu görünümdedir. Gövde otsu olmasına rağmen kuvvetlidir. Kesiti köşeli, başlangıçta yeşil iken zamanla açık yeşil hatta kahverengi bir görünüm alır. Gövde üzerinde sert dikenler ve tüyler bulunur. Yazlık kabaklarda ana gövdenin kolsuz ve kısa olması istenir. Bal ve kestane kabaklarında gövde toprak üzerinde 4-6 adet yan dal meydana gelir. Yazlık kabaklar içerisinde kollu olarak gelişen formlara rastlansa da bu formlar ekonomik önem ifade etmez.

Kabak bitkisinin gövdesinin yapısı ve sülük:

Kabak’ta yaprak yapısı: Kabak bitkisinin yaprakları gövdeden çıkar. Yapraklar üç loba ayrılmıştır. Oldukça büyük yaprakları vardır ve uzun bir sapla gövdeye bağlıdır. Yaprak saplarının üzeri boyuna çizgili, oluklu dikenli ve tüylüdür. Yaprak sapının orta kısmında derin bir kanal vardır. Yaprak sapının içi boş ve yuvarlaktır. Yapraklar oldukça büyük olup oval, beşgen ve kalp şeklindedir. Yapraklar parçalı ve dikenli olabilir. Yaprak kenarları dişlidir. Dişlerin ucu sivri veya küt olup küçükten büyüğe doğru bir değişim gösterir. Yaprak damarları alt kısımda belirgin olup yüzlerinde dikenler bulunur. Yaprakların alt ve üst yüzeyi tüylüdür. Yaprak rengi açık yeşilden koyu yeşile kadar değişir. Bazen yapraklar, gri veya gümüşi yeşil ve alacalı renk de olabilir.

Kabak bitkisinin yaprakları:

Kabak bitkisinin çiçek yapısı: Kabak bitkisinde iki çeşit çiçek bulunur. Bunlar dişi ve erkek çiçeklerdir. Erkek çiçekler kümeler halinde bulunur. Bitkide ilk açan çiçekler erkek çiçeklerdir. Sonra dişi çiçekler açar ve birlikte büyürler.

Dişi çiçekler, yaprak koltuklarından çıkar. Kalın ve kısa çiçek sapları bulunur. Beş çanak, beş taç yaprakları vardır. Dişi organ üç parçalıdır. Kabak bitkisinde erkek ve dişi çiçekler, aynı bitki üzerinde fakat ayrı yerlerdedir. Erkek çiçeklerin sapları dişi çiçeklere oranla daha uzun ve incedir. Çiçekler, yaprak koltuklarından tek veya 3-4 tanesi bir arada olacak şekilde gelişirler. Çiçeklerde çanak ve taç yapraklar; dip kısımda birleşik, uç kısımda beş parçalı ve uçları sivridir. Taç yapraklar perdeli yapıdadır. Çanak yapraklar yeşil, taç yapraklar ise açık sarıdan koyu sarıya kadar değişen renklerdedir. Erkek çiçekte erkek organlar uzun sarı renklidir ve çiçek tozları birbirine yapışıktır. Dişi çiçek sapı kısa, kalın ve köşelidir. Sap üzerinde meyve taslağı bulunur. Meyve taslağının uç kısmında ise çiçek yaprakları (çanak + taç), bunların ortasında ise 3-5 parçalı tepecik yer alır.

Kabak bitkisinin dişi ve erkek çiçekleri, taç ve çanak yaprakları:

Kabak bitkisinin meyve yapısı: Kabak bitkisinde meyve, dişi çiçekte ovaryumun gelişmesiyle oluşur. Hakiki meyvedir. Üç karpellidir. En dışta kabuk bulunur. Yazlık kabaklarda kabuk incedir ancak kışlık kabaklar oldukça kalın kabukludur. Kabuğun altında perikarp bulunur. İçte ise çekirdekler bulunmaktadır.

Kabaklarda meyvelerin şekil, irilik, renk, dilimlik ve et karakterleri bakımından çeşitler arasında çok önemli farklılıklar vardır. Sakız ve Girit kabaklarının bulunduğu yazlık uzun çeşitlerde meyveler sebze olarak değerlendirildiği normal hasat devrelerinde 10- 25 cm uzunlukta ve 3- 10 cm çapındadır. Bu kabak çeşitleri tohumluğa bırakıldığında 30- 50 cm uzunluğa 10- 15 cm kadar çapa sahip olabilmektedirler.

Yaz kabakları içinde yer alan asma kabakları, normal hasat devrelerinde 1-1.5 m uzunluğa ve 5-10 cm çapa ulaşırlar. Aynı şekilde yazlık kabaklar grubunda yer alan su kabakları çeşide göre sap tarafı dar ve uzunca, dip kısmı şişkin veya bazı çeşitlerde olduğu gibi koza şeklinde ortaları boğumlu olmak üzere 40-50 cm uzunluğunda ve 15-20 cm kadar kalınlıktadır. Yazlık kabak çeşitlerinin meyve rengi; beyaz gri (sakız), sarı, turuncu, yeşil ve koyu yeşildir.

Kışlık bal kabakları; uzun silindirik, yuvarlak, basık yuvarlak ve armut şeklinde olabilir. Kabuk rengi sarı, turuncu, turuncu sarı ve turuncudur. Et rengi ise açık turuncudan koyu turuncuya kadar değişebilir. Kabuğu düz olanlar yanında, oluklu ve dilimli olanlara da rastlanır. Ortalama meyve ağırlığı 5-60 kg arasındadır.

Bal ve kestane kabaklarında meyve sapı oldukça kalın odunsu ve köşelidir. Bazı meyvelerde sapın meyveye bağlandığı tarafta çukurluk meydana gelir.

Kabak bitkisinin meyveleri ve tohumu:

Kabak bitkisinin tohum yapısı: Kabak tohumları çeşit karakterine göre beyaz, süt beyaz, gri beyaz, sarı beyaz, kahverengi, kırmızı kahverengi, kurşuni, bronz veya güneş yanığı esmer renkte olup dip kısımları hafif yuvarlak ve kökçüğün çıktığı uç kısmı sivridir. Yazlık çeşitlerin çekirdekleri, iri kışlık çeşitlerinkine nazaran daha küçük ve daha narin yapıdadır.

Sakız ve Girit kabağı gibi yazlık kabakların tohumları genellikle beyazdır. Bin dane ağırlığı 200- 400 gr arasındadır. Bir kg’da 2500- 5000 adet tohum bulunur.

Bal kabaklarının tohumları beyaz ve kurşuni renklidir. Tohumlar yuvarlağa yakın ve kenarları belirgindir. Bin dane ağırlığı 400- 500 gr’dır. Bir kg’da 2000- 2500 adet tohum bulunur.

Kabak tohumları %98 oranında temiz, çimlenme oranı %90 civarında olmalıdır. Tohumlar çimlenme özelliğini normal koşullarda 5- 10 yıla kadar muhafaza eder. Tohumlar 10 C°’den itibaren çimlenmeye başlar. Optimum çimlenme sıcaklığı 20 – 25 C°’dir. Tohumlar 4- 8 gün arasında çimlenirler. Çimlendirme denemeleri karanlık koşullarda yapılmalıdır.

Kabak Bitkisinin Ekolojik İstekleri

Kabak, ılık ve sıcak iklimlerin bitkisidir. Soğuklardan korkar. Sıcaklık -2, -3 derecelere düştüğünde donar ve ölür. Kabak tohumlarının normal çimlenme gösterebilmesi için toprak sıcaklığı 10-12 derece olmalıdır. Kabak bitkisi yazın çok sıcak ve kurak hava koşullarından da hoşlanmaz. İlkbahar ekiminde tohumlar geciktirilmeden yerlerine ekilmeli, hasat dönemi çok sıcaklara bırakılmamalıdır. Sonbahar ekimi ise ağustos içinde ya da eylül ayı başında yapılmalıdır.

Kabak bitkisi, çok aşırı nitelikleri içermediği sürece birçok toprak tipinde yetiştirilebilir. Çok ağır ve kumlu topraklar haricinde tüm topraklarda yetiştiriciliği yapılabilir. Derin, geçirgen, su tutma kabiliyeti çok iyi, organik ve mineral maddelerce zengin tınlı topraklarda en iyi ürün alınır. Kumlu topraklarda çiftlik gübresi ve ticari gübre kullanılarak kabak yetiştiriciliği yapılabilir. Bu topraklarda erkencilik sağlanır. Toprak pH’sı 6-7 civarında olmalıdır.

Kabak ışıktan hoşlanan bir bitkidir. Gölgeli ve ağaç altlarında kabak yetiştiriciliği yapılmaz. Gölgeli yerlerde bitki hem narin bir yapı kazanır hem de bitki üzerinde dişi çiçek oluşturma, meyve bağlama oranı azalır ve verim düşer. Kabaklarda vegatasyon süresi yazlık çeşitlerde yaklaşık 100, kışlık çeşitlerde ise 180-200 gündür.

Önemli Kabak Çeşitleri

Kabak bitkisi yazlık ve kışlık olmak üzere iki çeşittir. Yazlık ve kışlık kabaklarda kendi arasında çeşitlidir.

Kabaklarda meyvelerin şekil, irilik, renk, dilimlik ve et karakterleri bakımından çeşitler arasında çok önemli farklılıklar vardır. Sakız ve Girit kabaklarının bulunduğu yazlık uzun çeşitlerde meyveler sebze olarak değerlendirildiği normal hasat devrelerinde 10-25 cm uzunlukta ve 3-10 cm çapındadır. Bu kabak çeşitleri tohumluğa bırakıldığında 30-50 cm uzunluğa 10-15 cm kadar çapa sahip olabilmektedirler. Yemek olarak kullanılan bu sebzeler oldukça lezzetlidir.

Girit ve sakız cinsi yazlık kabaklar:

Yaz kabakları içinde yer alan asma kabakları, normal hasat devrelerinde 1-1.5 m uzunluğa ve 5-10 cm çapa ulaşırlar. Aynı şekilde yazlık kabaklar grubunda yer alan su kabakları çeşide göre sap tarafı dar ve uzunca, dip kısmı şişkin veya bazı çeşitlerde olduğu gibi koza şeklinde ortaları boğumlu olmak üzere 40-50 cm uzunluğunda ve 15-20 cm kadar kalınlıktadır. Yazlık kabak çeşitlerinin meyve rengi beyaz gri (sakız), sarı, turuncu, yeşil ve koyu yeşildir. Su kabakları çeşitli şekillerde süslenerek dekoratif olarak kullanılmaktadır.

Yazlık su kabakları:

Kışlık kabaklar; uzun silindirik, yuvarlak, basık yuvarlak ve armut şeklinde olabilir. Kabuk rengi sarı, turuncu, turuncu sarıdır. Et rengi ise açık turuncudan koyu turuncuya kadar değişebilir. Kabuğu düz olanlar yanında oluklu ve dilimli olanlara da rastlanır. Ortalama meyve ağırlığı 5-60 kg arasındadır.

Kabak bitkisi tek yıllık, otsu, yayılıcı ve sürünücü, orta derinlikte köklere sahiptir. Kışlık kabaklarda köklerin çoğunluğu 60 cm derinliğe gider. Gövde otsu yapıda, diken gibi tüylüdür. Boyu 10 m’ye kadar uzayabilir. Çiçek kışlık kabaklarda erkek ve dişi çiçekler vardır. Çiçekler aynı bitki üzerinde farklı yerlerde bulunurlar. Çiçekler iri, gösterişli ve sarı renklidir. Erkek çiçekler çiçek tozlarını taşır. Bitkide erkek çiçek sayısı, dişi çiçek sayısından fazladır. Önce erkek çiçekler açar. Dişi çiçek meyveyi oluşturur. Meyve tutumu için (tozlanma) çiçek tozunun dişi çiçeğin tepeciğine taşınması gerekir. Tozlanma arılarla olur.

Meyve kışlık kabaklar, bitki ve meyve özellikleri yönünden 2 gruba ayrılır:

Kestane kabakları (Helvacı kabağı): Meyveler iri (2-150 kg), kabuk rengi gümüşi, turuncu, kabuk yüzeyi dilimli veya düz, meyve kabuğu sert, meyve eti turuncu veya sarı renklidir.

Kestane kabakları:

Bal kabakları: Kabuk rengi turuncu, meyve eti turuncudur. Meyve kabuğu yumuşaktır. Meyve etinin kuru madde miktarı yüksektir. Bu nedenle ülkemizde çoğunlukla tatlı yapımında kullanılır. Bal kabağı meyveleri, tatlı yapımının yanında çorba ve yemek yapımında da kullanılmaktadır. Ayrıca erkek çiçekler yemek yapımında, fazla iri tohumlu olmayanlarda tohumlar, çerez olarak da kullanılmaktadır.

Bal kabakları:

Lif kabağı (Luffa cylindrica): Meyvelerinin iletim demetleri sık bir ağ teşkil eder. Bu şebeke, meyve soyulup kurutulduktan sonra, sünger gibi kullanılır.

Lif kabakları:

Süs kabakları: Değişik renklerde ve boyutlarda olan bu kabaklar kurutulduktan sonra boyanarak ya da kendi halinde süslemelerde kullanılırlar.

Süs kabakları:

Yağlık kabak: Cucurbita pepo styriaca bir çok kabak çeşidi içerisinden mutasyon sonucu oluştuğu kabul edilen, kabuksuz ve yağ oranı (%43.53 yüksek bir varyetedir. Gleisdorfer, Wies 371, Sepp olmak üzere üç çeşidi vardır. Prostat ve idrar kesesi rahatsızlıklarında, kalp ve dolaşım bozukluklarında kullanılmaktadır. Kolesterol düşürücü, sindirimi kolaylaştırıcı özelliği vardır. Ayrıca kozmetik sanayinde ve haşerelere karşı mücadelede kullanımı söz konusudur.

Yağlık kabaklar:

Çekirdek kabakları: Ülkemizde tescili yapılmış çekirdek kabağı çeşidi bulunmamaktadır. Üreticiler, çoğunlukla sakız kabağı olarak tüketilen çeşitlerin tohumlarını tercih etmekte ve kendi tohumluklarını kendileri üreterek çekirdek kabağı yetiştiriciliğinde kullanmaktadırlar. Ayrıca bazı üreticiler, yetiştiriciliğin yoğun yapıldığı yerlerden (çoğunlukla Nevşehir) tohum temin etme yoluna gitmektedir. Ülkemizde yetiştirilmekte olan çekirdek kabakları, çoğunlukla Cucurbita pepo L. türüne dahildir. Az miktarda da Cucurbita moschata türüne giren bal kabağı tohumları kullanılmaktadır.

Ülkemizde yetiştirilen çekirdek kabakları, tohum kabuklarının yapısına göre 2’ye ayrılmaktadır:

Kabuklu tipler: Bu tiplerin yetiştiriciliği daha yaygın bir biçimde yapılmakta ve tohum verimleri kabuksuz tiplere oranla daha yüksektir. Bu tiplerde gerek çekirdek şekli ve iriliği gerekse meyve özellikleri yönünden farklılıklar bulunmaktadır. Çekirdek, tombulca uzun veya biraz daha toparlakçadır. Meyve şekli uzun silindirik, uzun armut, dikdörtgene yakın silindirik, eliptik veya yuvarlakça olabilmektedir. Meyve kabuk rengi hasada doğru turuncuya yakın sarı, yeşil veya turuncu zemin üzerinde kırçıllı olabilmektedir.
Kabuksuz veya zar gibi kabuklu tipler: Bunlar halk arasında kabuksuz tipler olarak da bilinmektedir. Çekirdek kabuğu çok ince, adeta zar gibidir. Ancak kabuksuzluğu kontrol eden genlerin özelliği nedeniyle bu tiplerden tohum alınsa bile ertesi yıl arazide hem kabuklu hem de kabuksuz çekirdekli meyvelere rastlamaktadır. Meyve ve tohum şekli yönünden kabuklu tiplerde olduğu gibi farklı tiplere rastlanılmaktadır.

Kabak çekirdeği:

İklim şartları ve üretim zamanı dikkate alınarak toprakta işleme yapılır. Ekim ve dikimden önce bir veya iki defa toprak sürülür. Tırmık geçilmek suretiyle toprak düzeltilir. Toprak sıcaklığı 10 – 12 C° olduğunda ekim veya dikim yapılır.

Kabak yetiştirilecek tarla:

Erkenci kabak yetiştiriciliği genellikle yazlık (Sakız, Girit) kabak çeşitleri ile yapılır. Uygun ortamda yetiştirilen fidelerin esas yetiştirilme yerlerine dikilmesi şeklinde uygulanır. Fide üretiminde plastik torba veya saksılara önceden hazırlanmış harç materyali doldurulur. Her saksı veya torbaya 2 veya 3 adet kabak tohumu ekilir. Tohumlar çimlendikten sonra en iyi gelişen bir fide bırakılır, diğerleri sökülüp atılır. Genç bitkiler (fideler) ekolojik koşullar elverişli hâle geldiğinde, 4-5 yapraklı oldukları dönemde, esas yetiştirme yerlerine topraklı olarak dikilir. Dikimden bir gün önce fidelerin topraklı olarak dikilebilmeleri için saksı ve torbalar mutlaka sulanmalıdır. Bu şekilde topraklı olarak dikilen fideler daha önce mahsule yatacağı için erkencilik sağlanmış olur. Ayrıca kabak fideleri şaşırtmaya hassastır. Köklerin bu işlemler yapılırken zarar görmemesine dikkat edilmelidir. Kol atmayan ve toplu halde büyüyen kabak fideleri 60- 80 cm sıra arası 50- 60 cm sıra üzeri mesafeler verilerek ocaklara dikilir.

Kabak fidesi:

Kışlık kabak bitkisi:

Doğrudan tohum ekimi yöntemi ile yapılan yazlık kabak üretiminde, ekime toprak sıcaklığı 10 – 12 C°’nin üzerine çıktığı zaman başlanır. Daha önce hazırlanmış üretim yerlerine kol atmayan ve toplu halde büyüyen yazlık kabak çeşitleri, 60- 80 cm sıra üzeri ve her ocakta 2- 4 tohum olacak şekilde ekilir.

Yazlık kabaklar (Sakız ve Girit) tekli masura şeklinde yetiştirilmektedir. Dallanmaya başlayan kabak bitkileri masuraların boyun noktalarında kalacak şekilde masuralar açılır. Kışlık bal ve kestane kabakları çok dallanan, fazla boy atan çeşitler oldukları için sıra arası 240- 300 cm, sıra üzeri 60- 140 cm olacak şekilde ocakvari olarak ekilmelidirler.

Kabak tohumları, toprağın karakterine ve tav durumuna göre 3- 5 cm derinliğe ekilmelidir. Tohum ekiminden sonra ocakların üzeri kaymak tabakası bağlamış ise bu tabaka çepin ile kırılır. Kaymak tabakasının olumsuz etkisi yağmurlama yapılarak da ortadan kaldırılabilir. Tohum ekiminden 4- 8 gün sonra çimlenme olur ve bitkiler toprak yüzeyine çıkar. Bitkiler büyüme başlayınca, özellikle dallanan çeşitlerde ilk sürgünün 5- 6 yapraklı olduğu dönemde sürgün ucu kesilerek dallanma teşvik edilir.

Kışlık kabaklar sera ve tarlada: