Böceklerin Biyoteknik Savaş Yöntemleri İle Kontrolü | Organik Tarımda Mücadele | Organik Tarım

Organik Tarımda Böceklerin Biyoteknik Savaş Yöntemleri İle Kontrolü

Organik Tarım ve Cezbediciler

Böceklerin besin aramalarında, yumurta bırakma yerlerinin seçiminde ve çiftleşmek amacıyla karşı eşeyin bulunması gibi yaşamsal faaliyetlerinin, salgıladıkları bazı kimyasal maddeler tarafından uyarılıp kontrol edildiği bilinmektedir. Günümüzde bu salgılar tarımsal savaşta çeşitli amaçlar için kullanılmaktadır. Davranışsal mesaj ileten bu maddelerin başında “Feromonlar” gelmektedir.

Feromon, bir birey tarafından vücudun dış kısmına salgılanan ve aynı türün diğer bireyleri tarafından koku şeklinde algılandığında, algılayan bireyde özel bir reaksiyona neden olan maddelerdir. Bu konudaki ilk çalışmalar Bornbyx mori dişisi tarafından salgılanan “Bombycol”un kimyasal karakterinin ortaya konmasıyla başlamış, kısa sürede gelişim göstererek günümüze kadar gelmiş ve bugüne kadar zararlı böceklere karşı değişik amaçlarla kullanılan feromon çalışmalarından başarılı sonuçlar alınmıştır.

Böceklere karşı savaşta genellikle sex feromonları kullanılmaktadır. Dişi veya erkek böcek tarafından salgılanan bu feromon, çiftleşmek üzere karşı eşeyi bulmaya yöneltir. Sex feromonlarının büyük bir çoğunluğu tek bir böcek türünü cezbettiği halde çok az bir kısmı diğer böcek türlerini de cezbedebilir.

Feromon kullanılabilmesi için zararlı türün yılda verdiği döl sayısının, türlerin günün hangi saatinde feromon salgıladığının iyi bilinmesi ve çevre faktörlerinin özellikle rüzgâr yönü ve hızının araştırılması gerekmektedir. Sex feromonları daha çok Lepidoptera takımındaki kelebeklerde saptanmış olup günümüze kadar 170’den fazla sayıda sex feromonu bulunmuştur. Ayrıca diğer bazı takımların türlerinde de feromonlar sexüel çekici fonksiyona sahiptir. Çoğu kez çok uzak mesafelerden algılanabilen bu koku böceklerde doğrudan merkezi sinir sistemine ulaşmaktadır.

Biyoteknik savaş yöntemlerinde feromonların kullanılmasında çok değişik tiplerdeki tuzaklardan yararlanılır. Feromon ihtiva eden tuzaklar farklı tiplerde, farklı yüksekliklerde ve farklı alanlarda böceklerin popülasyonlarının izlenmesi veya ortadan kaldırılması amacıyla kullanılır.

Zararlı böceğin popülasyonunu izleyip mücadele zamanını veya mücadeleye karar vermeyi belirlemek amacıyla eşeysel çekici tuzaklardan yararlanılır. Bu tuzaklara eşeyin salgıladığı feromon fitillere sürülerek ya da kapsül içinde özel yerlerine yerleştirilerek, karşı eşey koku yoluyla tuzağa çekilmiş olur. Tuzağa gelip yapışan zararlıların sürekli kontrol ve sayımları ile zararlının popülasyon yoğunluğu, ergin çıkışı gibi mücadeleye yönelik bilgiler elde edilir. Bu uygulamadan daha çok önceden tahmin ve erken uyarı çalışmalarında yararlanılmaktadır. Bu tip çalışmalar yurdumuzda elma iç kurdu, erik iç kurdu, şeftali güvesi, salkım güvesi, mısır kurdu, yaprak bükenler ve diğer bazı zararlılara karşı yapılmış ve başarılı sonuçlar alınmıştır.

Eşey feromonları ayrıca ambar zararlıları olan türlere karşı da kullanılmaktadır.

Cezbediciler ve dolaylı kullanma:

Kullanılan tuzak tipleri ve feromonlar böcek türüne göre değişse bile prensip aynı kalmaktadır. Plantasyona asılan izleme tuzaklarıyla ilk ergin çıkışı saptanır saptanmaz belirli aralıklarla yoğun olarak aynı tip feromon tuzakları bahçeye yerleştirilir ve zararlı popülasyonunda hedeflenen eşeye ait bireyler cezbedilerek eşeysel oran bozulur. Türün çiftleşme şansı azalacağı için doğada yumurta bırakılamaz ve zararlı popülasyonu giderek azalır. Bazı durumlarda kimyasal mücadeleye gerek kalmadan zararlı kontrol altına alınmış olur. Fazla sayıda zararlıyı yakalayıp ölmesini sağlayan bu uygulamaya “Mass-trapping” yani kitle halinde yakalama yöntemi adı verilmektedir. Bu yöntemde; cezbedicilerin birbirlerine olan uzaklıkları, tuzaklardaki cezbedicilerin yenilenme aralığı ve belirli alanda bulunması gereken tuzak sayısı üzerinde durulması gereken konulardır. Daha çok Lepidoptera türlerine karşı uygulanan bu yöntemin başarı şansı;

• Zararlı böceğin türüne,
• Feromonun özelliğine,
• Zararlının popülasyon yoğunluğuna göre değişir.

Kitle halinde tuzakla yakalama (Mass-trapping):

Sex feromonlan kullanılarak zararlıların kontrolünde ayrıca şaşırtma yöntemi veya çiftleşmeyi engelleyici yöntem de uygulanmaktadır. Bu yöntemlerde feromonlar özel kapsül içinde uçak vb. ile o bölgeyi feromonla doyuracak kadar çok atılarak böceğin davranışını bozarak normal yaşamını engellemek amaçlanır. Yoğun feromon salımı sonucunda böcek her taraftan gelen koku nedeniyle karşı eşeye yönelimini belirleyemez, dişiyi bulamaz ve çiftleşme gerçekleşemeyeceği için üreme engellenmiş olur. Özellikle erkek bireyleri şaşırtarak çiftleşme davranışlarını yanıltmak üzere sex feromonlarının kullanımı çalışmaları yapılmaktadır. Pectinophora gossypiella’nın sex feromonu olan Gossyplure pamuk alanlarında havaya devamlı olarak verildiğinde ergin kelebekler arasında çiftleşme davranışı bozulmaktadır. Bu tip uygulamalar Cydia molesta ve Lobesia botranaya karşı yapılmış ve başarılı sonuçlar alınmıştır. Sex feromonu, depolanmış ürünlerde zararlı Dermestidae, Anobiidae, Bruchidae ve Tenebrionidae, Cucujidae ve Curculionidae familyaları (Coleoptera) ile yine ambar zararlısı olarak bilinen Phycitidae, Gelechidae familyaları (Lepidoptera) ve Blattidae familyası (Dictyoptera) türlerinde vücudun değişik kısımlarında bulunan salgı bezleri tarafından da salgılanmaktadır. Koku genel olarak antenlerin uç segmentlerindeki duygu hücreleri tarafından algılanmaktadır. Ambar zararlılarına karşı sex feromonlu tuzaklar kullanabilmek için, o türün erginlerinin sex feromonunu beslenmeden önce veya beslenmeden sonra salgılayıp salgılamadığının bilinmesi gerekir. Bu konuda her tür ile ilgili yapılmış çalışmalar ve ticari tuzaklar mevcuttur.

Ağaçlarda feromon uygulaması:

Sex cezbedici feromonların kullanılmasında feromon tuzağın yanında besin tuzakları veya renk tuzaklarından da yararlanılabilir.

Şaşırtma tekniği (Confusion Technic):

Besin tuzakları, zararlının kokuyu çok uzak mesafelerden alarak yöneldiği ve genellikle fermente olan maddeler karıştırılarak büyük kaplara konulup bitki veya ağaçlara asılan tuzaklardır. Kokuya gelen böcekler kabın ağız kısmından içindeki sıvı ortama düşerek yakalanırlar. Bu tip tuzakların her hafta kontrol edilerek eksilen miktarda sıvının eklenmesi ve 15 günde bir karışımın yenilenmesi zorunluluğu vardır. Ancak hazırlama kolaylığı ve ucuz olması gibi avantajlara sahip olduğu için organik tarım yapılan alanlarda rahatlıkla kullanılabilir. Besin tuzaklarına örnek; Archips rosanus’a karşı sirke+şarap+sudan oluşan karışım Ege’de kullanılmaktadır. Zeytin sineği erkek ve dişi bireyleri çekmek üzere feromon+besi tuzakları kombinasyonu kullanılmaktadır.

Besin tuzakları:

Böceklerin bazı renklere, eşeysel kokulara veya besin kokularına yönelimlerinden yararlanılarak yayılışı, biyolojileri, yoğunlukları ve göçlerinin incelenmesi ve bunlarla savaş zamanlarının belirlenmesi amacıyla doğrudan ya da dolaylı olarak bu tuzaklar kullanılır. Sarı renkli yapışkan görsel tuzaklar böceklerin bu renge yönelimlerinden yararlanılarak geliştirilmiş ve ülkemizde de kullanıma girmiştir.

Bu tuzakların başarılı olabilmesi için tuzağın yapıldığı materyalin özelliği, tuzağın şekli, büyüklüğü, kalınlığı, kullanım yüksekliği ve diğer tuzak tipleri ile birlikte kullanım olanağı, kullanılan yapışkan maddenin özellikleri gibi faktörlerin iyi bilinmesi gerekir.

Bu tuzaklarda dikdörtgen karton ya da plastik tabla alınır. Bunun üzerine hangi renk asılacaksa o renk kaplanır. Üzerine kurumayan yapışkan madde sürülür. Belirli aralıklarla plantasyona yerleştirilir. Zeytin sineği için ağaca veya dala, seralarda bitkinin 10-15 cm üzerine gelecek şekilde bir ip veya telle asılır. Tuzağın yakalama etkinliğini kaybetmemesi için birkaç hafta sonra yerine yenisi takılır.

Sarı yapışkan görsel tuzaklar kiraz sineği, Akdeniz meyve sineği, zeytin sineği, beyaz sinekler, yaprak bitleri, cüce ağustos böcekleri ve yaprak galeri sinekleri gibi zararlılarla savaşta önemli bir yere sahiptir. Mavi renk ise Thripsleri cezbetmektedir.

Organik tarımda, yararlanılabilecek biyoteknik yöntem materyalleri arasında en uygun olanı feromon, besin tuzağı veya renk tuzaklarının kullanılmasıdır. Daha önce açıklandığı şekilde her biri tek başına kullanılabildiği gibi etkinliği artırmak ya da zararlının tercihleri göz önüne alınmak suretiyle seçenekler kombine edilerek de kullanılabilir. Örnek olarak;

• Besi + Renk Tuzakları: Kiraz sineği (Rhagolalis cerasi)
• Feromon + Besi Tuzakları: Zeytin sineği (Bacirocera oleae) (Hem erkek hem dişi bireyleri çekerek etkinliği artırmak amacıyla kullanılan kombinasyondur.)
• Feromon + Besi + Renk Tuzakları: B.oleae için en etkin tuzak tipidir.

Organik Tarımda Böcek Gelişme Düzenleyicileri

Önceleri fizyolojik savaş yöntemi olarak isimlendirilen bu yöntem alternatif savaş yöntemlerinin gelişmesiyle ve artmasıyla etki mekanizması da göz önüne alınarak biyoteknik savaş yöntemi olarak değerlendirilmiştir.

Bu gruba giren bileşikler İnsect Growth Regulators (IGR) ve Insect Development lnhibitörs (IDI), seçici ve özel etki şekilleri ile hem çevre kirlenmesi hem de dayanıklılığı önlemesi gibi olumlu yönleriyle günümüzün en aktüel konusunu oluşturmuştur. Böceklerin kendi gelişmeleri için vücutlarında salgılanan bu bileşikler kullanılarak özellikle böceklerin doğal hormon dengeleri bozulmakta ve böylece büyüme ve gelişme engellenerek veya durdurularak zararlarının önlenmesi bu tekniğin ana prensibidir. Böceklerde hormon dengesini etkileyen ve uygulamalı entomoloji de pratiğe geçmiş olan en önemli maddeler Juvenil Hormon ve Benzoylurea türevleridir.

Juvenil Hormon ve Analogları
Böcekler yumurtadan ergin oluncaya kadar gelişmelerini düzenleyen hormonlar tarafından kontrol edilir. Kanda hangi hormon fazla ise, onun fonksiyonu daha baskındır. Bunlardan birinin kandaki miktarının eksik ya da fazla olması gereken gelişmeyi geciktirir veya durdurur. Aynı zamanda böceklerde bazı anormal yapıların ortaya çıkarak böceğin üremesine engel olur. Bu durum böceklerle savaşta kimyasal maddelerin yerine geçebilecek alternatif yöntemler aranırken hormonların kullanılması fikrini doğurmuştur. Böceğin kendisine ya da beslendiği ortama püskürtülerek uygulanan hormon içerikli preparatlar günümüzde pek çok böcek türüne karşı kullanılmaktadır. İlaçlara göre Juvenil hormon analoglarının avantajları şöyle sıralanabilir;

• Türe özeldir (Spesifik etkilidir.).
• Çok düşük miktarları etkilidir, ppm veya mikrongram dozlarında etki gösterir.
• Gün ışığında 24 saatte parçalanır.
• Karanlıkta tek bir uygulama iki yıl süre ile koruyuculuk sağlar. Örneğin depolarda kuru tütünün bir defa JH’li preparat Methoprene ile ilaçlanması, depo kapalı kalmak koşulu ile 2 yıl tütün güvesi Ephestla elutella ve Tatlı kurt Lasioderma serricorne zararından korumaktadır.
• Genellikle sıcakkanlılara toksik değildir.

Benzoylurea Bileşikleri
böceklerin kendi salgıları olan ve büyümelerini sağlayan böcek gelişme düzenleyicileri feromonlar gibi dışarıdan extra uyguladığında, böceklerin normal fizyolojilerini bozarak gelişmeyi sekteye uğratmaları nedeniyle üremeyi engellemektedir. Bitkiye hiçbir zararlı etki yapmadan, toksik kalıntı bırakmadan dekompoze oldukları için organik tarım felsefesi içinde rahatlıkla kullanılabilecek maddelerdir.

Organik Tarım Mücadelesinde Uzaklaştırıcılar

Zararlıların bitki, hayvan veya insanlara yaklaşmasını, zarar vermesini önleyen ve bunlardan uzaklaşmasını sağlayan maddelerdir. Bu işlevleriyle zararlıları ikaz edici veya uzaklaştırıcı olarak görev yapan repellentler fiziksel ve kimyasal olmak üzere ikiye ayrılır.

Bitkilerde mevcut olan tüyler, dikenler, epidermisin kalın oluşu, doku yapısı, toz ya da yapışkan maddeler fiziksel uzaklaştırıcılar olarak belirtilmektedir. Bunun yanında bazı tozlar özellikle Lepidopter larvalarına uzaklaştırıcı etki yapmaktadır. Seralarda beyazsinek ve galeri sinekleri ile bağlarda maymuncuklara karşı kullanılan yapışkan tuzaklar da örnek olarak verilebilir. Yapışkan bazı maddeler, böceklerin bitkide yürümesini engellediği için uzaklaştırıcı etki göstermektedir. Bu özellikten yararlanarak kullanılan yapışkan maddeler, bant halinde tuzaklarda uygulanabilmektedir.

Organik Tarım Mücadelesinde Uzaklaştırıcılar:

Bazı bitkilerin bizzat kendileri uzaklaştırıcı özellikte olabilir. Bu nedenle son yıllarda karışık bitki yetiştirme desenleri uygulanmakta, böylece bir bitki, diğer bir bitki ile karışık yetiştirilerek ürün, ana zararlının zararından korunmaktadır. Bu bitkilerden elde edilmiş maddelerden en etkili olanlar “Pyrethrum, Rotenon ve Nicotin”dir.

Organik Tarım Mücadelesinde Uzaklaştırıcı Bitkiler:

Bitki tohum kabuğunun yüzeyi, ibreli ağaçlarda iğne yaprak şekilleri, bitki rengi gibi fiziksel özellikler, bu tip bitkilerden zararlıları uzaklaştırmaktadır.

Organik Tarım Mücadelesinde Fiziksel Uzaklaştırıcı:

Son yıllarda bitkilerden elde edilen bir başka madde Azadirachtin’dir. Azadirachta indica bitkisinin yaprakları, çiçekleri ve tohumlarından elde edilen Azdirachtin böcekleri hem uzaklaştırıcı hem de beslenmelerini engelleyici etki gösterir.

Organik Tarım Mücadelesinde Beslenmeyi Durdurucular

Bitkilerde doğal olarak bulunan bazı maddelerin, zararlı böceklerin konukçu seçimi, konukçuya adapte olmasında ve özelleşmesinde rol oynadığı bilinmektedir. Bu maddeler zararlının beslenmesini engelleyerek sonuçta ölümüne neden olurlar. Bu doğal maddelerden mısır bitkisinde bulunan “Dinboa” Mısır kurdu, Ostrinia nubilalis’in zararına karşı bitkinin direnç göstermesinde ana faktör olarak bulunmuştur. Mısır bitkisi 40-50 cm boyda oluncaya kadar dimboa yoğun olduğu için kelebek yumurta bırakmaz.

Antifeedantlar doğal düşmanlara ve sıcaklıklara düşük etkili olduğundan entegre savaş programlarında yer verilebilir. Bitkilerin hızlı gelişme dönemlerinde sürgün ve yaprakların zararlılardan korunabilmesi amacıyla sık aralıklarla kullanılmaları gerekir.

Böceklerde beslenmeyi engelleyici etkiye sahip olan diğer bir madde de Azdirachtindir. Azadirachtin birçok böcekte denenmiş ve böceklerin beslenmesi engellenerek başarılı sonuçlar alınmıştır. Bitkide doğal olarak bulunan bu madde daha çok ısırıcı-çiğneyici ağız yapısına sahip böceklere karşı yalnız olarak, cezbedicilerle birlikte ya da insektisitlerle karıştırılarak kullanılmaktadır. Uygulandığı bitkiye herhangi bir zararlı etkisi olmayan azadirachtin preparatları konukçu bitki üzerine püskürtülerek böceğin oradan uzaklaşmasını veya yediği zaman böceğin gelişmesini önler. Örneğin çöl çekirgesi, patates böceği azadirachtin ile doyurulmuş besin üzerinde beslenmemişlerdir.

Organik Tarım Mücadelesinde Kısırlaştırılmış Böcek Tekniği

Zararlı böceklerin üreme gücünü azaltan veya yok eden kimyasal maddeler ya da radyasyon kullanılarak uygulanan yöntemdir. Bahçede bulunan doğal böcek popülasyonları içerisine kısırlaştırılmış çok sayıda birey salınması ve bu kısır bireylerin doğadaki normallerle çiftleştiğinde yeni bir döl verememesi sonucunda popülasyonun azalması ve yok edilmesi esasına dayanır.

Kimyasal kısırlaştırıcı maddelere “Kemosterilant” adı verilir. Kemosterilant maddeler ya sadece dişi, ya sadece erkek, ya da hem dişi hem erkekleri kısırlaştırabilir.

Kemosterilantların böceklerde kısırlaştırmayı 3 yolla gerçekleştirdikleri saptanmıştır. Bunlar;

• Dominant lethal mutasyonlar ile zigotun ölümüne neden olmak,
• Kromozomlarda kopmalar meydana getirip kopan parçaların değişik kombinasyonlarla heterozigot meydana gelmesine neden olmak,
• Böceklerin üreme fizyolojisini düzenleyen hormonların faaliyetlerini engellemek ve durdurmak.

Tepa, Metepa, Tetramin, Aphamide, Apholate, Purin, Pirimidin, Triphenyltin, Triazin, Tetradifon ve Folikasit analogları gibi bileşikler kemosterilant maddelerdir.

Son yıllarda böcekler kitle halinde üretilirken besinlerine kemosterilant bileşikler katılarak, doğaya kısırlaştırılmış bireyler salıvermek suretiyle çalışmalar yapılmaktadır. Ev sineği, Musca domestica, Anthonoınus grandis, Bacırocera oleae, Ceratitis capitata, Cydia pomonella, Spodoptera littoralis, Tetranychus cinnabarinus ve Jetranvchus urticae gibi türler üzerinde bu tip çalışmalar yapılmaktadır.

Radyasyon Uygulamaları
Radyasyonla kısırlaştırmada ise, izotopların yaydığı iyonize radyasyonun, geniş anlamda canlılara, dar anlamda doku ve hücrelere etkisinden yararlanılarak böceklerle savaşta kullanılmaktadır. Her ne kadar X ışınları ve hızlı nötronlar bu amaçla kullanılabilirse de en yaygın olan ışın Gamma radyasyonudur. Radyasyon kaynağı olarak Cobalt (Co60) ve Cesium (Se137) kullanılır. Bu maddeler tarafından yayılan Gamma ışınlarıyla böcekler ya öldürülür ya da kısırlaştırılır. Yüksek dozlar böcekleri öldürür.

Radyasyonla kısırlaştırmada ise küçük dozlar kullanılır. Burada amaç böceklerin kısırlaştırılarak doğaya salıverilmesi ve kısır böceklerin doğadaki normallerle çiftleşerek döl vermemesinin sağlanmasıdır.

---