Domates Üretimi | Sebze Yetiştirme

Domates Yetiştiriciliği

Domatesin Tanımı ve Önemi

Domates bitkisinin Peru’dan diğer ülkelere yayıldığı, Türkiye’ye Adana’dan girdiği bilinmektedir. Domates biyolojik olarak kendine döllenen bir sebzedir. Fakat % 1-5 nispetinde yabancı döllenme de görülmektedir.

Tropik bölgelerde çok yıllık, diğer bölgelerde tek yıllık bir kültür bitkisidir. Domatesin sistematikteki yeri şöyledir.

• Takım: Personatae
• Familya: Solaneceae
• Cins: Solanum
• Tür: Lycopersicon esculentum

Domates meyvesinin genel görünüşü:

Domates Bitkisinin Botanik Özellikleri

Domates Bitkisinde Kök: Domates köklerinin derinliğine ve yanlara dağılımı 1-1,5 m’yi bulur. Sera yetiştiriciliğinde kökün dağılım alanı daha azdır. Bunun nedeni ise toprak suyunun hareketinin aşağıdan yukarı olmasıdır. Serada yetiştirilen domatesin kökleri zayıf olduğundan bitkilerin askıya alınması gerekmektedir.

Domates Bitkisinde Gövde ve Yapraklar: Gövde başlangıçta yuvarlak, yumuşak ve tüylü iken daha sonraki dönemlerde yuvarlaklık köşeliliğe, yumuşaklık sertliğe dönüşür. Bitki dallanmaya çok yatkındır. Her yaprağın gövdeye bağlandığı yerden, koltuk denilen yeni sürgünler çıkar.

Domatesi bodur ve sırık çeşitler olmak üzere iki gruba ayırırız. Bodur çeşitlerin sınırlı büyüyen bir dallanma sistemi ve çalımsı görünümleri vardır. Sırık çeşitlerde bir çiçek salkımı oluşturduktan sonra büyüme ucunda büyüme sürerken yaprak koltuklarında ise yan sürgünler ve çiçeklenme devam eder.

Domates Bitkisinde Çiçek, Meyve ve Tohum: Domates çiçekleri erdişidir. (Erkek ve dişi çiçeklerin aynı çiçekte olması durumudur.) Çiçeklenme sürgün ucunun yassılaşması ve büyümesi ile oluşur. Çiçeklenme sürgün uçlarında salkım şeklindedir.

Salkımdaki ilk çiçek en uçta oluşur. İlk çiçeğin altından çıkan lateral büyüme noktasından da ikinci çiçek gelişir. Salkımın çiçeklenmesi tamamlanana kadar lateral büyüme noktalarından çiçeklenmeler devam eder. Salkımdaki çiçek adedi, basit salkımda 7- 12, bileşik salkımda ise 300’e kadar ulaşır.

Domates çiçeği:

Üzümsü meyveler grubunda sınıflandırılan domatesin meyvesi bölmelidir. Genelde iri çeşitlerin ikiden fazla bölmeleri olduğundan şekilleri düzensizdir. Çok bölmeli karaktere eğilim gösteren çeşitler düşük sıcaklıkta yetiştirildikleri zaman meyveler düzensiz şekilli olur.

Domates tohumları 20-22˚C’de çimlenir. Bu sıcaklık derecelerinin altındaki düşük sıcaklıklarda çimlenme yavaş iken bunun üzerindeki sıcaklıklarda düzensiz çimlenme meydana gelir.

Domatesin önemini ekonomik ve beslenme yönünden şöyle inceleyebiliriz:

Domatesin ekonomik yönden önemi; Ülke ekonomisinde çok önemli bir yere sahiptir. Domates yetiştirilen bölgelerde çiftçimizin önemli gelir kaynaklarından birisini oluşturmaktadır. Domates yetiştiriciliği özellikle Marmara, Akdeniz, Ege, Karadeniz bölgesinde önemli bir yere sahiptir.

Bu sebzenin yetiştirilmesi için ülkemizin iklim şartları çok uygundur. Sebzeyi işleyecek sanayi 1970’li yıllardan itibaren hızla kurulmuştur. Bu sebeplerden dolayı ülkemiz domates üretiminde dünya ülkeleri arasında alt sıralardan hızla üst sıralara tırmanarak Amerika ve İtalya gibi üretim devlerinin arasına girmeyi başarmıştır.

Sadece üretimin miktarı ve kalitesi arttırılmamış aynı zamanda domatesten elde edilen işlenmiş domates ürünleri de çeşitlendirilmiştir. Günümüzde taze olarak tüketildiği gibi, domates suyu, salça, parça domates, ketçap, turşu olarak veya kurutularak, dondurularak da tüketilebilmektedir. Ülkemiz son yıllarda domates üretiminde dünyada üçüncü sıraya yerleşmiştir. 5-6 kg domatesten yaklaşık 1 kg salça elde edilebilir. 250-400 bin adet tohumu 1 kg gelir.

Domatesin beslenme yönünden önemi; Meyvede başlangıçta renk yeşildir. Bu dönemde zehirli alkaloit olan solanin içerir. Duyarlı kişilerde yeşil meyveden 2-5 tane yenmesiyle zehirlenme görülebilir. Domates olgunlaştıkça solanin kaybolur.

Yemeklik domates:

100 g taze domatesin % 94.1’i sudur. Yenildiği zaman 23 kalori verir. Ucuz ve bol vitamin kaynağı olan domates besleyici ve lezzetli özelliğinden dolayı dünyanın birçok ülkesinde en çok üretilen sebzelerdendir. Turfanda olarak yetiştirilebilmesi nedeni ile her mevsimde tüketilebilmektedir. İçerisinde A, B1, B, B6, C, K vitaminleri, niacin, protein, yağ, karbonhidrat, potasyum, kalsiyum, demir ve yüksek miktarda likopen bulunmaktadır. İçerisindeki A, B6, B1, C vitaminlerinin ve likopenin bir antioksidan olarak değişik kanser türlerine ve kalp hastalıklarına karşı koruyucu etkisi vardır.

Yapılan araştırmalar sonucunda haftada iki defa domates ürünü tüketenlerde prostat kanseri riski, hiç tüketmeyenlere göre %34 daha az bulunmuştur. Ayrıca domatesin bağışıklık sistemini güçlendirdiği, beyin hücrelerinin yaşlanmasını yavaşlattığı, saçları ve cildi güzelleştirdiği ortaya konulmuştur.

Domates Bitkisinin Ekolojik İstekleri

Domates üretimi hem açıkta hem de örtü altında yapılır. Bunun içinde ekolojik isteklerini yetiştirildiği yerlere göre değerlendirmek gerekir.

Domates Bitkisinin Açık Arazide Yetiştirilmesi

Domates Bitkisinin Açık Arazide İklim İsteği: Domates, ılık ve sıcak iklimlerin bitkisidir. Soğuklardan çok zarar görür. Yetiştirildiği dönemde sıcaklık -2, -3 C° düştüğünde bitki donar ve ölür. Fidelerinin ekim döneminde don tehlikesi ortadan kalkmış olmalıdır. Yörede 5-6 ay süreyle bitkiye uygun iklim olmalıdır. Dört aydan kısa süreli uygun iklim olursa, bitkiden beklenen sonuç alınamaz.

Domateslerde normal bir gelişmenin meydana gelebilmesi için, sıcaklığın en az 16- 19°C ’lerde olması yapılan denemelerde anlaşılmıştır. Döllenme olayı en iyi 15-25 °C’de olmakta 15 °C’ nin altında ve 35 °C’ nin üzerinde meyve bağlama azalmaktadır. Döllenme olayında en iyi sonuç ise hava ısısının 18-21 °C, toprak ısısının 21 °C ‘de olduğu şartlarda alınmıştır. Domatesler en iyi gelişimlerini 15-28 °C arasındaki sıcaklıklarda gösterir. 30 C°’nin üzerindeki sıcaklıklarda da bitki gelişmesi devam etse de döllenme olmaz. Çiçekleri dökülür, çekirdeksiz küçük meyveler meydana gelir.

Sıcaklık isteği gelişme dönemine göre farklılık gösterir. Yüksek sıcaklıklarda bitki döllenme yeteneğini ve gelişmesini kaybeder. Gece ile gündüz arasında 6-7˚C’lik sıcaklık farkı olması gerekir. Gece ve gündüz sıcaklıkları arasındaki fark, meyve bağlamayı olumlu yönde etkilerken aynı zamanda olgunlaşan meyvede renk maddeleri oluşumunu sağlar.

Yüksek nemde hastalık, yüksek sıcaklıkta çiçek dökümü olmaktadır. Sıcaklık 15 C° altına indiğinde, bitkide gelişme yavaşlar. Sıcaklık 13 °C’ nin altına düştüğünde olgunlaşmanın geciktiği ve mahsul miktarının çok azaldığı görülmüştür. Domates bitkisi aşırı nemli havaları sevmez. Nemli havalarda yaprak çürümeleri başlar. Domatesin büyüme döneminde yüksek nem olumlu etki yaparken meyve olgunlaşması döneminde ise hastalık ve zararlıların artmasına yol açar.

Domates Bitkisinin Açık Arazide Toprak İsteği: Domates derin, geçirgen, su tutma kabiliyeti yüksek, humus ve besin maddelerince zengin tınlı toprakları tercih eder. Erken mahsul almada kumlu ve tınlı topraklar tercih edilmelidir. Bol mahsul önemli olduğundan sanayi domatesi yetiştiriciliğinde tınlı, killi-tınlı veya milli-tınlı topraklarda iyi netice verir. Havalanması iyi olmayan soğuk topraklar yetiştiricilik için uygun değildir.

Toprak pH’ nın 5 den aşağı düşmesi istenmez. Bu durumda mutlaka kireçleme yapmak gerekir. Domates için uygun toprak pH 5-7.5 arasıdır. En iyi sonuç, pH 6.5′ da alınır. Domates bitkisi, aşırı olmamak koşuluyla tuzlu topraklarda da yetiştirilebilir.

Domates Bitkisinin Örtü Altında Yetiştirilmesi

Domates Bitkisinin Örtü Altında İklim İsteği: Fide döneminde nemi seven domates bitkisi, yetişme ve meyve olgunlaşma döneminde yüksek nemden hoşlanmaz. Ancak kök çevresinin düzenli su almasını ister. Nemli ortamlarda özellikle mantari hastalıklar artar.

Domates bitkisinin örtü altında fide dönemindeki sıcaklık isteği 18-20 C°, yetişme döneminde 25 C°’dir. 30 C°’nin üstündeki sıcaklıkta meyve tutumu sorun olur. Bitki döneminde sera içi en düşük sıcaklık 10 C°’nin üstünde tutulmalı, optimum sıcaklık 25 C° civarında olmalıdır. Maksimum sıcaklık 32 C°’nin üzerinde olmamalıdır.

Domates Bitkisinin Örtü Altında Toprak İsteği: Domates derin, geçirgen, su tutma kabiliyeti yüksek, humus ve besin maddelerince zengin tınlı toprakları tercih eder. Erken mahsul almak için kumlu- tınlı topraklar tercih edilmelidir. Sanayi domatesi yetiştiriciliğinde bol mahsul önemli olduğundan tınlı, killi-tınlı veya milli-tınlı topraklarda iyi netice verir.

Domates yetiştiriciliğinde toprakta dikkat etmemiz gereken en önemli husus pH değeri ve tuzluluktur. pH 5-7.5 olmalı ve toprakta aşırı tuz bulunmamalıdır.

Önemli Domates Çeşitleri

Domatesi farklı şekillerde gruplamak mümkündür. Aşağıda tabloda göreceğiniz gibi gruplandırmalar yapılabilir.

Domates çeşitleri:

Askıya alınmış sırık domates:

İhracata elverişli domates çeşitlerinin de kendilerine has özellikleri bulunmaktadır. Domates tüketiminde değişik tipler (salkım, kokteyl, cherry, beef ve plum) yer almaktadır. Bu artışta salkım domateslerinin daha lezzetli oluşu ve daha doğal görünmesi en önemli etkendir. Aynı nedenlerle kokteyl ve cherry tiplerinin pazar payı da hızla artmaktadır.

Domates Üretimi

Domates üretimi iki aşamada gerçekleştirilir.

– Birinci aşamada tohumdan sıcak yastıklarda fide üretimi yapılır.
– İkinci aşamada, sıcak yastıklarda yetiştirilen fideler özenle yerlerinden sökülür ve bahçemizde hazırlanan yerlerine dikilir.

Yastıkta dikime hazır domates fideleri:

Fide ile yetiştiriciliğin tercih edilme nedenleri şunlardır.

• Tohum sarfiyatının azalması
• Erkencilik sağlaması
• Düşük çimlenmeyi ve düzensiz çıkışı önlenmesi
• Toprak koşullarının tohumla ekime uygun olmaması
• Uygun tohum ekim mibzerlerinin yokluğu
• Yazlık sebzeler için erken ilkbahar döneminde düşük sıcaklık risklerinden korunması

Tüplü domates fideleri:

Fide ile üretimde dikkat edilecek husus ise seçilecek fidenin özellikleridir. Fide uygun özelliklerde olmazsa yetiştirmede problemler meydana gelir. Sağlıklı ve yüksek verim elde edebilmek için iyi bir fide aşağıdaki özellikleri taşımalıdır.

• Fide diri olmalıdır.
• Kuru maddece zengin olmalıdır.
• Fazla genç veya fazla yaşlı olmamalıdır.
• Fideler çok fazla boylanmamalıdır.
• Kalın ve kuvvetli olmalıdır.
• Bazı türlerde kendine özgü mumsu tabaka ve renkler oluşmalıdır.
• Kök sistemi sağlam ve tam olmalı, mümkünse üzerinde bir miktar toprak bulunmalıdır.
• Fidelerin tümü aynı büyüklükte ve gelişme döneminde olmalıdır.

Domates için en uygun fide büyüklüğü 15-20 cm uzunluk ve kurşun kalem kalınlığını aldığı zamandır. Bu büyüklüğe uygun koşullarda 6 haftada ulaşır. Eğer imkân varsa tüplü fideler kullanılmalıdır. Tüplü fide kullanmanın avantajları şunlardır.

• Fidelerin tarlada tutma oranı yüksektir.
• Erkencilik sağlanmaktadır.
• Bitki gelişmesi düzenlidir ve hasat zamanı aynıdır.
• Fidelerin dikimi makine ile yapılabilmektedir.

Serada Domates Yetiştiriciliği

Örtü altı yetiştiriciliğinde yoğun olarak yetiştirilen en önemli sebze türüdür. Seralarımızın % 50′ sinde domates yetiştirilir. Cam ve plastik seralarda domates yetiştiriciliğinin başarısı öncelikle çeşit ve yetiştirme zamanın iyi seçilmesine bağlıdır. Seçimde;

• Yetiştirme dönemine uygun,
• Kuvvetli gelişen,
• Yüksek verimli,
• Kaliteli,
• Hastalıklara dayanıklı,
• Raf ömrü uzun olan çeşitleri tercih edilmelidir.

Dikim, uygun tohum ekim tarihleri yetiştirme ortamına ve bölgeye göre değişmektedir.

• Sonbahar döneminde temmuz ve ağustos ayının ilk haftası,
• Tek mahsul döneminde eylül ortası, ekim ayının ilk haftası,
• İlkbahar döneminde kasım sonu,-aralık ayının ilk haftasında tohum ekimi yapılır.

Ekimi yapılan tohumlar on gün içerisinde çimlenir. Çimlenen tohumlar kotiledon yapraklarından tutularak torba veya kutulara şaşırtılır. Şaşırtmanın akşam serinliğinde ya da sabah yapılması uygundur. Şaşırtılıp bakım işlemleri yapılan fideler üç hafta da dikim büyüklüğüne ulaşır ve hazırlanan yerlerine dikilir. Bitkiler ışıktan en iyi şekilde faydalanıp meyveler daha erken olgunlaşsın diye kuzey ve güney yönünde çift sıralı dikim yapılır.

Dikim mesafesi çift ürün yetiştiriciliğinde 90x50x40 cm, tek ürün yetiştiriciliğinde 100x50x45 cm olmalıdır.

Açıkta Domates Yetiştiriciliği

Domates yetiştiriciliğine, önce toprak hazırlığı ile başlanır. Domates bitkisi derin köklü bir bitki olduğu için, toprağın derin sürülerek dikkatle hazırlanması gerekir. Tarla tabanının 50 cm altında pulluk tabanı denilen geçirgen olmayan bir tabaka varsa bu tabaka sonbahar başlarında özel pulluklarla kırılmalıdır.

Sonbaharda toprağa dekara 3-4 ton hesabıyla yanmış çiftlik gübresi verildikten sonra toprak pullukla derin olarak işlenir. Toprak kesekli olarak bırakılır. Mümkünse ilkbaharda tekrar sürülür. Daha sonra diskaro geçirilerek dikime hazır hale getirilir.

Domates bitkisinin fideleri sıcak yastıklarda yetiştirilir. Ancak domates yetiştiriciliğinde tarlaya doğrudan tohum ekimi de yapmak mümkündür. Ağır killi topraklarda doğrudan tohum ekiminden kaçınılmalıdır.

Tarlaya doğrudan tohum ekimi için toprak sıcaklığının en az 14°C olması ve tohum yatağının çok güzel hazırlanması gerekir. Tohum ekimi şubat-mart aylarında, 1-2 cm derinliğe pnomatik veya pamuk mibzeriyle yapılabilir. Ekimde m²’ ye 5-6 g, dekara ise 80- 100 g. arasında tohum kullanılır.

Fide ile üretimde ise fidelik olarak sıcak yastıklar hazırlanır. Tohumların ekimi ocaknisan aylarında yapılır. Tohumlar sıra arası 13-15 cm, sıra üzeri 1-1,5 cm olacak şekilde, 1-2 cm derinliğe ekilir ve m²’ ye 2-3 g tohum olacak şekilde hesaplanır.

Fideler, 3-4 gerçek yapraklı olduğunda seyreltilir. Çevre koşullarının tarla hazırlığına imkân verdiği döneme kadar fidelerin fazla boylanmadan kalmasını sağlamak amacıyla havalandırma ve sulama faktörlerine çok özen göstermek gerekir.

Dikim için en uygun fide büyüklüğü 15-20 cm uzunluk ve kurşun kalem kalınlığını aldığı zamandır. Normal koşullarda tohum ekiminden 40-45 gün sonra pişkin ve kaliteli fideler elde edilir. 1m2 yastık alanından ortalama 500-700 adet sağlıklı fide meydana gelir.

Dikime gelmiş domates fidesi:

Yapılacak fide dikim şekline göre fideler bir gün önceden sulanarak dikkatlice sökülür. Çeşitli hastalıklara karşı sökülen fidelere kök ilaçlaması yapılmalıdır.

Dekara dikilecek fide miktarı şu formülle bulunur:

Açıkta yetiştiricilikte Marmara bölgesi 15 nisan – 15 mayıs, Ege bölgesi için 10-30 nisan, Orta ve Doğu Anadolu bölgelerinde mayıs ve haziran aylarında fide dikimi yapılır.

Dikim mesafesi domates sırık çeşitlerde 60x40cm, yer çeşitlerinde ise 135×30-50 cm’dir.

Dikim öncesi fide torbaları sulanır ve böylece torbadan kolayca çıkarılan topraklı fideler dikilir. Fideler kök boğazına kadar dikilir. Ancak derin dikimden kaçınılmalıdır. Toprak sıkıca bastırıldıktan sonra can suyu verilmelidir.

Tarlaya dikim elle veya makineli olarak yapılabilir. Domates fidelerinin tarlaya dikiminde dikkat edilecek hususlar şunlardır.

• Fidelerin yerlerine dikimi, donlar geçtikten sonra yapılmalıdır.
• Fideler 3-4 gerçek yaprağa ulaştığında dikim yapılmalıdır.
• Tarlaya dikimde çiçek açmış veya meyve tutmuş domates fideleri dikilmemelidir.
• Dikim sabahın erken saatlerinde veya akşam serinliğinde yapılmalıdır. Sıcak saatlerde dikim yapmamalıdır
• Toprağın tavlı olmasına dikkat edilmelidir.
• Dikimde fidelerin ilk yapraklarının toprak üstünde kalmasına dikkat edilmeli, kök boğazı 1-1,5 cm toprakla örtülmeli ve toprakla bastırılmalıdır. Hemen can suyu verilmelidir.

Domates Toprağını İşleme: Fideler asıl yerlerine dikildikten iki hafta sonra birinci çapalama işi yapılır. Bundan 2-3 hafta sonra da ikinci çapalama gerçekleştirilir. Daha sonra domates bitkisinin sıra aralarında, gelişen dallarının izin verdiği ölçüde 2-3 kez daha çapa işi yapılarak yabani otlarla mücadele, toprağı kabartma ve toprağın kaymak tabakasını kırma işleri gerçekleştirilir.

Açıkta domates yetiştiriciliği:

Domates yetiştiriciliğinde ekim nöbetine dikkat etmek gerekir. Aynı alanda arka arkaya domates veya aynı familyadan olan biber ve patlıcanın yetiştiriciliği yapılmamalıdır. Aynı bitkinin üst üste tarımı yapıldığında bu bitkiler aynı besin maddelerini tüketecekleri için toprağın zayıf düşmesine neden olur.

Ayrıca hastalık ve zararlıların artmasına da yol açar. 3-5 yıllık münavebe programı uygulanabilir. Araya baklagil bitkileri veya hububat ekimi yapılmalıdır.

Baklagil bitkilerinin dikilmesi ile topraktaki organik maddenin ve azot miktarının artması sağlanır. Ispanak, marul, havuç, fasulye, bezelye ve kereviz domates için en iyi münavebe bitkileridir.

---