Sıkı Kontrpuan

Sıkı kontrpuan dediğimiz ve 9. yy.’dan itibaren ortaya çıkmaya başlayan çok seslilik, eski kilise modlarına (mod: dizi, makam dizisi) bağlı kalarak yazılan müziklerdir.

Bu diziler, majör ve minör dizilerin sıralanış biçimlerinden ayrı olarak, ilk şarkı örneklerinden itibaren çoğalmışlar, bazıları kaybolmuş, bazıları ise halk müziklerinde ve çeşitli ülkelerin kendi tek sesli sanat müziklerinde ve bugünkü yeni kilise dizilerinde halen kullanılmaktadır.

Eski kilise dizileri ile Palestrina ve sonrası kilise dizileri birbirlerinden ayrılmış, makamlar halindeki diziler ise doğu ülkelerinde ve Türkiye’de kuram karmaşasından kendini kurtaramamış bir şekilde, biraz da yozlaştırılarak günümüzde de kullanılmaktadır.

Kontrpuan armoni ile bağlanınca, batı müziğinde bu diziler modal (makamsal) etkilerini kaybederek, tonal diziler olan majör ve minör dizler halinde sadeleştirilmiştir.

O halde Modal Müzik, daha çok melodik kalıpların ele alındığı bir müzik sanatıyken; Tonal Müzik armoni ve kontrpuan bilgilerinin ton dediğimiz bir tek sesin etrafında yoğunlaşması ve kalıplaşması ve yine ton (eksen – tonik) dediğimiz o sese göre değer kazanmaları ile oluşmuştur.

Not: Armoni ve kontrpuan bilgileri demekle akorlar ve ezgiyi oluşturan notalar kastedilmiştir.

Sıkı ve Serbest Kontrpuan Arasındaki Temel Farklılıklar

Sıkı Kontrpuan:

• Kuvvetli zamanlar hiç bir zaman uyumsuz aralıklardan oluşmaz
• Çok seyrek olarak modülasyon yapılır ve diyatonik sesler kullanılır. Kromatik seslerin kullanımı kısıtlıdır
• Ritm yapısı çok sade ve kısıtlıdır. Daha çok ses yazısı olarak düşünülmüştür

Serbest Kontrpuan:

• Armoni yazısının olanakları kullanılır
• Modülasyon yapılabilir
• Kuvvetli zamanda uyumsuz aralık kullanılabilir
• Ritmik olanakları kısıtlı değildir
• Hem vokal, hem de çalgı yazısıdır

Cantus Firmus (CF) ve Contrpuan (CP)
Sıkı kontrpuan ilk önceleri birlik notalarla yazılan, verilmiş sabit bir partiye, diğer partilerin ilave edilmesi ile yazılmıştır. Bu sabit partiye CANTUS FIRMUS denir ve CF şeklinde kısaltılarak yazılır. Bu partinin, yani CF’nin altına veya üstüne yazılacak olan yeni parti, yani CONTRPUAN ise CP şeklinde kısaltılarak yazılır.

CP’nin alt parti ve üst parti kullanımları

Sıkı Kontrpuan Türleri
Sıkı kontrpuan gelişim basamaklarına göre 7 ayrı türde (veya safhada) incelenir.

1-) 2 Partili I. Tür Kontrpuan »
Notaya karşı nota, sadece birlik notalar kullanılır.

2-) 2 Partili II. Tür Kontrpuan »
Notaya karşı iki nota, sadece ikilik notalar kullanılır.

3-) 2 Partili III. Tür Kontrpuan »
Notaya karşı dört nota, sadece dörtlük notalar kullanılır.

4-) 2 Partili IV. Tür Kontrpuan »
Gecikmeli kontrpuan, senkoplardan oluşan ikilik notalar kullanılır.

5-) 2 Partili V. Tür Kontrpuan:
Florid (işlemeli – karışık) kontrpuan, çeşitli ritmler kısıtlı da olsa kullanılır. İki basamakta incelenir:

• 2 partili senkopsuz (gecikmesiz), işlemeli (karışık kontrpuan) »
• 2 partili senkoplu (gecikmeli), işlemeli (karışık kontrpuan) »

6-) Birlik CF ile 3 Partili Sıkı Kontrpuan »

7-) Palestrina Stili 4 Partili Sıkı Kontrpuan

Sıkı Kontrpuanda Melodik Gelişim ve Aralık Kuruluşu
1-) Melodik çizgi olarak M6, M7, -5, +4 dışında kalan bütün aralıklar (oktav dahil) melodik hareketlerde kullanılır.

2-) Oktav hareketi (melodik olarak) oktav içine dönüş yapmak şartı ile kullanılır.

Sıkı kontrpuanda oktav hareketi

3-) Bunun gibi yapılan büyük melodik atlamalardan sonra o aralığın içine dönüş yapılmalıdır.

4-) Aynı yöne doğru peş peşe iki melodik atlama yapılabilir. Özellikle bu hareketler, majör veya minör bir akorun esas hal sesleri veya I. çevrimlerinden oluşuyorsa melodik atlama yapılabilir.

Sıkı kontrpuanda ard arda iki melodik atlama kullanımı

5-) İki melodik hareket aynı yönde yapıldığı zaman 1. ve 3. ses aralığı, 7’li aralık, artık aralık ve eksik aralık oluşturmamalıdır. Özellikle M7(Majör yedi) aralığı kesin olarak kabul görmez.

Sıkı kontrpuanda M7 ve +5 aralık hataları

Fakat mecburen 3. nota bir m7(minör yedi) aralığı meydana getiriyorsa ondan sonraki notayı aralığın içine dönüş yapmak şartı ile kullanmak gerekir.

Sıkı kontrpuanda m7 aralık kullanımı

6-) 3 tane büyük ikili aralığın peş-peşe gelmesi yasaktır. (+4 Triton Hatası) Bu hata, Majör dizilerde bir kez, minör dizilerde iki kez meydana gelebilir.

Do Majör ve La minör ton içindeki triton aralığı

La minör ton içindeki triton aralığı

Triton taşıyan bir ezgi, bir dizi içerisinde gizlenerek kullanılabilir.

Sıkı kontrpuanda gizleyerek triton kullanımı

Kullanılmayan şekil triton’un üst köşesinin açık bırakılmasıdır.

Sıkı kontrpuanda yanlış triton kullanımı

İçinde bulunulan diziye yabancı nota kullanmak suretiyle triton’u tam 4’lü haline getirmek eskiden çok kullanılırdı. Bu işlem triton’u yumuşatmak amacıyla üst notanın yarım ses indirilmesi ile yapılır.

Do majör ton için sıkı kontrpuanda triton’un tam 4’lüye indirgenmesi

Bu örnek Fa Majöre geçiş hissini vermez. Diyatonik Do Majör yazısıdır.

Diyatonik do majör yazı örneği

Öğrenci partilerinin yazılışında seçeceği aralığı mutlaka Palestrina ve öncesi ezgisel stiline uygun bir anlayış ortaya koyacak şekilde seçmelidir.

Kontrpuanda stil (tarz) çok önem kazanmaktadır. O çağ müziklerinin incelenmesi bu stilin (10. yy. – 16. yy. müziği) ne kadar saf ve her türlü kromatik anlayış ve modülasyon fikrinin henüz daha yerleşmemişliği gibi unsurlara dayandığını ortaya koymaktadır.

Armonik Yönde Sıkı Kontrpuan
Majör ve minör akorlarla, bunların I. çevrimlerinden oluşmaktadır. Böylece dominant yedililer, diğer suni yedililer, bütün dört altı (6/4) akorları, modülasyon bu stil içinde kesinlikle yer almamaktadır.

Kaynak: Öğr. Gör. Ali ERAL “Kontrpuan Ders Notları”